مطالعه گونه‌های گیاهی بومی استان خوزستان با تاکید بر جنبه های تاکسونومی و فیتوشیمیایی

استان خوزستان با مساحتی معادل 5/6 میلیون هکتار در جنوب‌غرب ایران واقع شده و از نظر توپوگرافی شامل دو بخش کوهستانی (شمال و شمال شرق استان) و جلگه (جنوب استان) است. طبق تقسیمات جغرافیای گیاهی بخش کوهستانی مربوط به ناحیه ایرانی-تورانی (همان منطقه زاگرسی) از قلمرو هولارکتیک و بخش جلگه‌ای در ناحیه صحارا-سندی از قلمرو پالئوتروپیک واقع است (زهری[1]، 1963). این استان شامل اقلیم های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری می‌باشد. براساس ویژگی‌های فلوریستیکی و اکولوژی 8 نوع شکل رویشی در استان خوزستان وجود دارند که عبارتند از: درختچه‌زارهای استپی، جنگل‌های زاگرس، بیشه‌های ساحلی، شوره‌زارها، شبه ساوانا، شن‌زارها، گیاهان آبزی و خرابه‌روی (فتاحی، 1373؛ صالحی و همکاران، 1378؛ دیناروند و شریفی، 1387). در طبقه‌بندی زیستگاهای آبی ایران 6 نوع تالاب معرفی شده است که براساس آن تالاب‌های استان خوزستان در دسته‌ای جداگانه تحت عنوان 'تالاب‌های این استان در جنوب غرب ایران' قرار گرفتند (مجنونیان، 1373). از مهمترین تالاب‌های خوزستان می‌توان به تالاب‌های شادگان، هورالعظیم و مصب اروند اشاره کرد (مجنونیان، 1373) . مظفریان (1378) برای فلور خوزستان در مجموع 438 گونه گیاهی متعلق به 85 تیره گیاهی مطرح می‌کند. تیره‌های گیاهی مرکبان (Asteraceae) با 139 گونه، گندمیان (Poaceae) با 106 گونه، حبوبات (Fabaceae) با 99 گونه، چتریان (Apiaceae) با 62 گونه، میخک (Caryophyllaceae) با 50 گونه و نعنائیان (Lamiaceae) با 49 گونه در مقایسه با دیگر تیره‌های گیاهی سهم بیشتری از پوشش گیاهی استان را به‌خود اختصاص می‌دهند. تیره اسفناجیان (Chenopodiaceae) با 37 گونه گیاهی پوشش غالب پاییزه استان را تشکیل می‌دهد (آخانی و قربانلی[2]، 1993). بنابراین استان خوزستان از غنا و تنوع گونه‌ای نسبتا مناسبی برخوردار است. این استان همچنین با داشتن 8 نوع شکل رویشی از 13 نوعی که در کل ایران وجود دارند منحصر به‌فرد می‌باشد (دیناروند و شریفی، 1387).

به‌طور کلی، شناسایی و معرفی رستنی های یک منطقه اهمیت ویژه ای دارد که از آن جمله می توان امکان دسترسی آسان و سریع به گونه‌های گیاهی خاص در محل و زمان معین، امکان افزایش تعداد گونه‌های مقاوم و گونه‌های در حال انقراض و کمک به حفظ آنها، شناسایی گیاهان دارویی و استفاده اصولی از آنها و کمک به تعیین گیاهان پوششی کشور نام برد. از سویی با توجه به تنوع آب و هوایی و اقلیمی و توپوگرافیک، استان خوزستان از پوشش گیاهی نسبتا خوبی برخوردار است که در دوران کوتاهی از سال و نیمه دوم اسفند تا اواخر خردادماه بروز می‌کند و اغلب به‌جز گونه های معدودی دائمی و درختی و درختچه‌ای به‌سرعت از بین می‌رود (خدایاری و همکاران 1393).

گیاهان دارویی به‌دلیل کاربرد درمانی آن‌ها از گذشته دور مورد توجه ویژه مردم بوده‌اند. گیاهان دارویی دارای خواص منحصر به‌فرد و ارزشمند بوده و بنابراین تا به امروز از توجه بالایی برخوردار بوده‌اند. اسانس‌های برآمده از گیاهان به‌عنوان عطر یا طعم دهنده در غذاها و نوشیدنی‌ها و همچنین به‌عنوان دارویی گیاهی مدت‌هاست که مورد استفاده قرار می‌گیرند (شیباموتو¹ و همکاران، 2010؛ ونورن² و همکاران، 2009). خواص دارویی این گیاهان، به ترکیباتی به نام متابولیت‌‌های ثانویه نسبت داده می‌شوند. متابولیت‌های ثانویه ترکیباتی هستند که تنها از متابولیت‌های اولیه (متابولیت‌های مربوط به تغذیه و بقا) که برای حفظ حیات موجود ضروری هستند؛ تولید می‌شوند. نشان داده شده است که این محصولات ثانویه برای گیاهان و جانورانی که آنها را تولید می‌کنند بسیار مفیدند (پاتل و کریشنامورثی³، 2013). این ترکیبات دارای عملکردهای اکولوژیکی مهم در گیاهان هستند و نقش حفاظتی در مقابل گیاهخواران و عوامل بیماری‌زا میکروبی و همچنین جذب گرده‌افشان‌ها ایفا می‌کنند. این ترکیبات به گروه‌های مختلفی از جمله آلکالوئیدها، آنتوسیانین‌ها، فلاونوئیدها، کوئینون‌ها، استرئیدها و ترپنوئیدها تقسیم می‌شوند و کاربرد تجاری متنوعی به‌عنوان دارو، رنگ، حشره‌کش و چاشنی از نقطه نظر طعم، بو و غیره دارند (رینولد⁴، 2004). گیاهان دارویی به دلیل داشتن این ترکیبات از اهمیت خاصی برخوردار هستند.

نظر به‌وسعت زیاد، تنوع پوشش گیاهی و اکولوژی استان خوزستان، انجام هرگونه مطالعه در راستای شناسایی دقیق گونه‌های گیاهی و خواص دارویی آنها و نیز شناخت بهتر زیستگاه‌ها و پراکنش گونه‌ها بسیار ارزشمند است. لذا، تحقیق حاضر به‌منظور بررسی گونه های بومی استان خوزستان با تاکید بر جنبه‌های تاکسونومی و فیتوشیمیایی انجام خواهد شد.