مطالعه تاکسونومی گروه Jacea از جنس Centaurea (Asteraceae)

خانواده مرکبان یا کاسنی (Asteraceae) بزرگ‌ترین تیره از گیاهان گلدار است که بالغ بر 1600 جنس و بدون در نظر گرفتن گونه‌های آپومیکتیک حدود 23000 گونه دارد (جفری[1]، 2007). این خانواده جهان وطنی بوده و تقریباً در همه جای دنیا به جز قطب جنوب می‌روید. اعضای این تیره در مراتع، مراتع جنگلی و در پوشش‌های گیاهی کوهستانی به خوبی حضور دارند امّا در اراضی مرطوب استوایی حضور کمتری دارند (جفری، 2007). خانواده کاسنی با داشتن گل‌آذین کلاپرک یا کاپیتول به راحتی از سایر خانواده‌های گیاهی قابل تشخیص است. براساس فلورا ایرانیکا، این تیره شامل 160 جنس و حدود 1000 گونه می‌باشد (رشینگه[2]، 1965-1998). این خانواده بعد از خانواده حبوبات (Fabaceae) دومین خانواده بزرگ گیاهی در ایران به حساب می‌آید (قهرمان، 1373). خانواده مرکبان از جنبه­های مختلفی چون دارویی (مانند کاسنی، آرتیشو، گل گندم و باباآدم)، سبزی (مانند کاهو و ترخون)، دانه‌های روغنی (مانند گلرنگ)، اقتصادی (مانند آفتابگردان)، زینتی (مانند گل همیشه بهار، گل داوودی، آهار، گل جعفری و ...)، علف هرز (تلخه و گل گندم) و بسیاری موارد دیگر دارای اهمیت است.

جنس Centaurea L. (گل گندم) را نخستین بار لینه در کتاب گونه‌های گیاهی معرفی کرد (لینئوس[3]، 1753). این جنس متعلق به زیرتیره Carduoideae قبیله Carduaeae و زیرقبیله Centaureinae یکی از بزرگ‌ترین جنس‌های تیره Asteraceae است (برمر[4]، 1994؛ سوزانا و گارسیا-جاکاس[5]، 2007). جنس Centaurea از نظر تاکسونومی پیچیده و در مفهوم وسیع[6] در طبقه‌بندی‌های مورد قبول برای آن از400 تا 700 گونه نام برده شده است (دیتریچ[7]، 1977؛ واگینتز[8]، 1983؛ برمر، 1994؛ واگینتز و هلویگ[9]، 1996). این جنس (Centaurea s. l.) تاکسونی چندنیا به‌نظر می‌رسد. به‌همین دلیل در سال‌های اخیر سیستمی اتخاذ شده است که در آن، این تاکسون به چند جنس تک‌نیا: Centaurea s. str., Cyanus Mill., Psephellus Cass. & Rhaponticoides Vaill. تقسیم شده است (واگینتز و هلویگ، 2000؛ گوریته[10]، 2003؛ هلویگ[11]، 2004). تحلیل‌های مولکولی در این جنس و زیرقبیله Centaureinae به‌همراه مطالعات ریخت‌شناسی، گرده‌شناسی و کاریولوژی تقسیم‌بندی فوق را تأئید کرده‌اند (واگینتز، 1955؛ سوزانا[12] و همکاران، 1995؛ واگینتز و هلویگ، 1996؛ گارسیا-جاکاس[13] و همکاران، 2000، 2001، 2006). در مطالعات گوریته و همکاران در سال 2001 بیان شد که تیپ جنس Centaurea باید از گونه C. centaurium L. به تیپ جدید گونه C. paniculata L. از گروه Jacea تغییر یابد. با مطرح شدن این نظریه یکی از بخش‌های قدیمی جنس یعنی بخش Centaurea باید به سطح جنس Rhaponticoides ارتقاء یابد (گوریته و همکاران، 2001؛ گوریته، 2003). همچنین گوریته و همکاران در سال 2001 مطرح کردند که دو بخش قدیمیCyanus  و Acrocentron باید به‌صورت جنس‌های مجزا با نام‌های Cyanus Mill. و Colymbada Hill. در نظر گرفته شوند. البته جدا کردن بخش Colymbada به‌وسیله تحقیقات مولکولی، ریخت‌شناسی و کاریولوژی تائید نشد (واگینتز و هلویگ، 2000؛ گارسیا-جاکاس و همکاران، 2001، 2006). بنابراین گوریته در سال 2003 بخش (Cass.) DC. Acrocentron را به جنس Centaurea برگرداند امّا Cyanus را در سطح جنس نگه داشت.

گروه Jacea شامل تاکسون‌هایی از جنس Centaurea هستند که با تیپ گرده Centaurea jacea L. مشخص می شوند (گارسیا-جاکاس و همکاران، 2000). اعضای گروه Jacea از نظر فرم رویشی و ریخت‌شناسی ضمائم و فندقه‌ها متنوع هستند امّا در صفاتی چون تیپ گرده Jacea، ناف کناری در فندقه‌ها و گلچه‌های کناری نازا و بدون استامینود شباهت دارند (واگینتز و هلویگ، 1996). اعضای گروه Jacea نوعی دیسپلوئیدی نشان می‌دهند به‌طوریکه عدد کروموزومی پایه آنها x = 12 تا x = 7 می‌باشد (گارسیا-جاکاس و همکاران، 1996). بیشتر تاکسون‌های گروه Jacea در شرق مدیترانه و منطقه ایرانی-تورانی رویش دارند، با این وجود تاکسون‌هایی هم هستند که در غرب مدیترانه یا نقاط دیگری پراکنش دارند (گارسیا-جاکاس و همکاران، 2006). با توجه به اینکه بیشتر گونه‌های جنس Centaurea در گروه Jacea قرار دارند و نیز اهمیت حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی، هدف از پژوهش حاضر بررسی تاکسونومی گروه Jacea و توصیف گونه‌های جدید می‌باشد.