تحلیل حساسیت الگوی مصرف کود و سموم شیمیایی در کارایی تولید غلات کشور با استفاده از رویکرد تحلیل پوششی داده¬های چندهدفه پویای فازی

1. مقدمه و بیان مسئله

بخش کشاورزی در تأمین مواد غذایی و محصولات مورد نیاز انسان­ها نقش بسیار مهمی دارد. مواردی همچون افزایش جمعیت، توسعه شهرنشینی، رشد بازده و تغییر الگوی مصرف غذایی عواملی هستند که لزوم توجه بیش از پیش به افزایش بهره­وری و کارایی تولیدات کشاورزی را دو چندان نموده است (علی­پور و موسوی،1397). یکی از فعالیت‌های کشاورزی که در ایجاد ارزش ‌افزوده و اشتغال اهمیت و سهم دارد زراعت و فعالیت‌های مرتبط به آن است. فعالیت‌های بخش زراعت مربوط به تولید محصولات زراعی است که شامل کاشت، داشت و برداشت می‌شود؛ این فعالیت‌ها به‌طور مستقیم باعث ایجاد ارزش‌افزوده و شغل می‌‌گردند. در این راستا طی سالیان اخیر بهره­گیری از تکنولوژی­های جدید و افزایش استفاده از کود و سموم شیمیایی در بخش زراعی به نحو چشمگیری افزایش یافته است. گرچه استفاده از کودها و سموم شیمیایی در فرآیند تولید محصولات کشاورزی باعث افزایش عملکرد در واحد سطح محصولات می­شود اما سبب وارد شدن آسیب­های زیادی به منابع طبیعی و محیط زیست می­گردد (مولائی و همکاران، 1396). در ایران سالانه بیش از 5/2 میلیون تن اوره برای تأمین نیاز ازتی گیاهان درکشاورزی استفاده می­شود. استفاده از کود اوره سبب کاهش بازده خاک و آلودگی شدید آن، تشکیل نمک­ها و ترکیب­های پیچیده دیگر در خاک (شوره بستن) و تجمع اوره در بافت گیاهان (عامل سرطان­های دستگاه گوارش در انسان) می­شود. این مسأله، هزینه­های بسیار بالایی، حدود 650  میلیون دلار، را نیز به دنبال دارد. همچنین سالانه برای مبارزه با آفات و بیماری­های گیاهی 24000 تن انواع سم­های دفع آفات در کشور مصرف می­شود که هزینه واردات این میزان سم 2069786 دلار در هر سال است (آرایش و صبوری، 1394).

امروزه مصرف کود­های شیمیایی در کشور بالاتر از سطح مصرف جهانی (معادل 110 کیلوگرم در هکتار) و معادل میانگین مصرف در کشورهای توسعه یافته (یعنی 116 کیلوگرم در هکتار) است. اما به علت عدم آگاهی کشاورزان و زارعین از نیاز کودی گیاهان زراعی، عرضه نامناسب کود برای نیاز گیاهان و رعایت نکردن تعادل بین عناصر غذایی پرمصرف و کم مصرف، تولید در واحد سطح محصولات کشاورزی بسیار پایین­تر از عملکرد در کشور­های توسعه یافته است (رحمانی، 1389). افزون بر این، پیامد­های ناشی از مصرف بیش از اندازه کود و سموم شیمیایی سلامتی انسان، کیفیت آب­های زیر زمینی، محیط زیست و توسعه پایدار در بخش کشاورزی را با تهدید جدی روبرو کرده است که در طول زمان با افزایش مشکلات ناشی از مصرف کود و سموم شیمیایی تقاضا در جهت کاهش این زیان­­ها به منظور ارتقاء کارایی محصولات کشاورزی افزایش یافته است.

با توجه به اهمیت تولید محصولات عمده زراعی و پتانسیل‌ها و استعدادهای موجود در بخش زراعی کشور، روش‌های موجود برای افزایش تولید این محصولات از جمله افزایش منابع اساسی تولید (آب، زمین و سرمایه)، کودهای شیمیایی و توسعه فناوری‌های نوین به دلیل وجود مشکلات طبیعی و شرایط نامناسب اقتصادی کشاورزان و ایجاد آلایندگی زیست محیطی راهکار سودمندی در کوتاه مدت به نظر نمی‌رسد ‏(کریمی فرد و دیگران، 1390). همچنین با توجه به اینکه حفاظت از محیط زیست و منابع آن، یکی از ابعاد مهم توسعة پایدار است بنابراین توجه به بحث پایداری کشاورزی و امنیت غذایی، برنامه­ریزی­های زراعی و کشاورزی کشور بایستی مدنظر قرار گیرد. در این راستا و در جهت نیل به این مهم، در تحقیق حاضر تحلیل حساسیت الگوی مصرف کود و سموم شیمیایی در کارایی محصولات عمده زراعی کشور بررسی می­شود. 2