شناسایی گروه¬های عاملی، قدرت آنتی¬اکسیدانی و فعالیت ضدمیکروبی عصاره¬های سماق، حنا و سرخارگل

ابتلا به بیماری بر اثر استفاده از مواد غذایی همواره یکی از مشکلات جوامع بشری بوده است. بیماری­هایی که در اثر استفاده از مواد غذایی در انسان بروز پیدا می­کنند موجب عفونت و یا مسمومیت در افراد می­شوند (1). طی سالیان متمادی استفاده از انواع آنتی­بیوتیک با طیف­های متنوع به­عنوان موثرترین روش جهت کنترل بیماری­های باکتریایی به کار گرفته شده است. پژوهش­های مختلف در سال 1990 میلادی نشان داد که طول عمر آنتی­بیوتیک­ها محدود است (2). در حقیقت باکتری­ها ساختاری محافظ به نام بیوفیلم در برابر اثرات نامطلوب آنتی­بیوتیک­ها اطراف خود ایجاد می­کنند. بیوفیلم ساختاری حفاظتی متشکل از پروتئین، ماده ژنتیکی و نوعی اگزوپلی­ساکارید است که مقاومت باکتری­ها به عوامل نامساعد محیطی مانند آنتی­بیوتیک­ها را می­تواند حتی تا هزار برابر افزایش دهد (3). از مهم­ترین سویه­های باکتریایی بیماری­زا می­توان به سودوموناس ائروژینوزا، اشرشیا کلی، استافیلوکوکوس اورئوس و لیستریا اینوکوا اشاره کرد که حتی به پنی­سیلین نیز مقاومت بالایی نشان می­دهند (4). امروزه پژوهشگران با علم به افزایش مقاومت باکتری­ها نسبت به آنتی­بیوتیک­ها در جستجوی موادی جدید با فعالیت ضدباکتریایی مناسب و عوارض جانبی کم­تر هستند (5).

گزارش­های سازمان بهداشت جهانی نشان می­دهد حدود 25 درصد از داروهای موجود منشاء گیاهی دارند و اقبال عمومی نیز به استفاده از مواد و داروهای گیاهی رو به افزایش است. بر اساس آمار ارائه شده بیش از نیمی از مردم جهان در مواجه با انواع بیماری­ها از داروهای گیاهی استفاده می­کنند (6). از مهم­ترین عوامل برتری داشتن ترکیبات اشتقاقی گیاهان نسبت به مواد شیمیایی و آنتی­بیوتیک­ها می­توان به زیست­تخریب پذیر بودن، عوارض جانبی اندک، تهیه آسان، خاستگاه طبیعی و رایحه مطبوع ترکیبات گیاهی اشاره کرد (7 و 8).

با وجود دستاوردهای کسب شده و انواع روش­های به کار گرفته شده میزان ابتلا به مسمومیت و عفونت­های باکتریایی نرخ بالا و نگران کننده­ای دارد (9). آنتی­بیوتیک­ها و نگهدارنده­های مصنوعی طی سالیان متمادی به­عنوان روشی همه­گیر جهت مقابله با باکتری­ها به کار گرفته شدند. با گذشت زمان مشخص گردید نگهدارنده­های سنتزی تاثیر سویی بر سلامتی مصرف کنندگان دارند. همچنین مواجهه مستمر باکتری­ها و ترکیبات آنتی­بیوتیکی موجب مقاومت باکتری­ها به این ترکیبات و ظهور سویه­های جدید شده است (10).

استفاده از خواص درمانی گیاهان دارویی جهت مقابله و درمان انواع بیماری­ها سابقه طولانی مدت دارد. امروزه نیز با توجه به عوارض پیش آمده ناشی از مصرف آنتی­بیوتیک­ها و نگهدارنده­های سنتزی توجه پژوهشگران و تمایل عمومی به استفاده از ترکیبات گیاهی با منشا طبیعی بیش از پیش افزایش یافته است (11). خوشبختانه موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی موجود به گونه­ای است که طیف وسیعی از گیاهان دارویی توانایی رشد در کشور ایران را دارند (12).

حَنا با نام علمی Lawsonia inermis گیاهی است از رده دولپه‌ای‌ها که خود رده مشخصی را به نام حنا (Lawsonia)  می‌سازد. این گیاه به صورت درختچه‌ای است که بومی آفریقای شمالی، آسیای جنوبی و غربی، و شمال استرالیا است. سماق در غرب آسیا و شرق آفریقا و آمریکای شمالی می‌روید. این گیاه در ایران  شازند، تبریز، اردبیل، شمیران تفرش، خراسان، قم، محلات، شیراز، رودبار، هوراند، سردشت، اقلید می‌روید. سرخارگل گیاهی علفی و چند ساله از تیره­ی کاسنی می‌باشد که ارتفاع آن حداکثر به ۱ تا 5/1 متر می‌رسد. برگ‌های پایین ساقه تخم مرغی تا نیزه‌ای شکل هستند که حداکثر ۳۰ سانتی‌متر طول و ۲۰ سانتی‌متر عرض دارند. ساقه از انشعابات فراوانی برخوردار بوده و دارای پرزهای زبر و خشن است. گل‌ها معمولاً به رنگ ارغوانی، صورتی، قرمز ارغوانی، زرد و نارنجی دیده می‌شوند و دیسک مرکز آن‌ها (گلهای لوله‌ای) سبز تیره، قهوه‌ای تیره و سیاه‌رنگ می‌باشد.

با توجه به امکان دسترسی ساده به گیاهان سرخارگل، حنا و سماق در استان­های جنوبی ایران و اثبات فعالیت آنتی اکسیدانی و ضدباکتریایی مطلوب آن، استفاده از ترکیبات استخراجی این گیاهان را می­توان به­عنوان روشی ارزان قیمت جهت مقابله با باکتری­های بیماری­زا برشمرد. لذا هدف از این مطالعه، بررسی گروه­های عاملی ترکیبات زیست فعال، قدرت آنتی اکسیدانی و فعالیت ضدمیکروبی عصاره­های سرخارگل، حنا و سماق است.