بررسی مطلوبیت زیستگاه و ارتباط زیستگاهی برای حفاظت از کفتار راه راه (Hyaena hyaena Linnaeus, 1758 ) در استان خوزستان

افزایش جمعیت انسان و اشغال زیستگاه‌های حیات وحش باعث نابودی زیستگاه‌ها و تکه تکه شدن یا چند پارگی زیستگاه‌های[1]  حیات وحش خواهد شد (Berger et al., 2008; Almasieh et al., 2019). چند پارگی زیستگاه فرآیندی است که طی آن یک زیستگاه طبیعی بزرگ به چند لکه زیستگاهی کوچک‌تر و از لحاظ مکانی جدا از هم تبدیل می‌شود (Bennett, 2003). راه حل مشکل چند پارگی زیستگاه وجود ارتباط‌های زیستگاهی[2] است که برقراری یا تسهیل در حرکت افراد حیات وحش میان لکه‌های زیستگاهی است و منجر به جریان ژن میان جمعیت/جمعیت‌های لکه‌های زیستگاه و درنتیجه بقای گونه در برابر انقراض می‌شود (McRae and Beier, 2007). روش‌های مختلفی برای ارزیابی ارتباط زیستگاهی شامل مدل کمینه هزینه[3] (Adriaensen et al., 2003)، نظریه مدارهای الکتریکی[4] (McRae et al., 2008)، تحلیل‌های مرکزیت[5] (Estrada and Bodin, 2008)، تراکم کمینه هزینه فاکتوریالی (Cushman et al., 2009) و تابع مقاومت کرنل[6] (Compton et al., 2007) وجود دارند. ترکیب دو روش تراکم هزینه فاکتوریالی و مقاومت کرنل به منظور طراحی لکه‌ها و کریدورهای زیستگاهی می‌تواند سودمند واقع شود (Cushman et al., 2013).

مدل‌های مطلوبیت زیستگاهی[7] به صورت گسترده در پیش‌بینی مناطق مطلوب زیستگاهی گونه‌های گیاهی و جانوری کاربرد دارند (Guisan and Zimmermann, 2000). این مدل‌ها به‌منظور درک عوامل موثر بر پراکنش گونه، همبستگی بین متغیرهای محیطی و نقاط حضور گونه را مورد بررسی قرار می‌دهند  و در نهایت، پراکنش بالقوه گونه را تعیین می‌کنند (Araújo and Peterson, 2012). برای دستیابی به مدل مطلوبیت زیستگاه موفق گونه، انتخاب نوع مدل اهمیت خاصی دارد (Araújo and Guisan, 2006). اخیرا، در علم بوم‌شناسی از اجماع پیش‌بینی‌های چند مدل در مدلسازی مطلوبیت زیستگاه بهره گرفته شده است (Araújo and New, 2007). مدل اجماعی[8] یک رویکرد قدرتمند است که با ترکیب مدل‌های مختلف صحت مدل را بالا می‌برد (Araújo and New, 2007; Shahnaseri et al., 2019). در این میان، بسته Biomod (Thuiller et al., 2009) در نرم‌افزار R از این رویکرد بهره برده است و با محاسبه میانگین وزنی مدل‌های پیش‌بینی، نقشه اجماعی پراکنش رویشگاهی را تهیه می‌کند (Thuiller et al., 2009).

پستانداران گوشتخوار بزرگ جثه به دلیل گستره خانه وسیع و تراکم جمعیت اغلب کم خود به چند پارگی زیستگاه بسیار حساس هستند (Calvignac et al., 2009). گوشتخواران بزرگ جثه به عنوان گونه کلیدی در راس هرم زنجیره‌ها و شبکه‌های غذایی قرار می‌گیرند. در نتیجه کاهش تعداد جمعیت آنها و انقراض این گونه‌ها باعث تغییرات ساختاری و بوم‌شناختی چشمگیری در بوم سازگان‌ها و جوامع زیستی آنها خواهد شد (Estes et al., 2011). همچنین، گوشتخواران بزرگ جثه، گونه‌های چتر[9] نیز محسوب می‌شوند چرا که با حفاظت از این گونه‌ها همچون چتری سایر گونه‌ها اعم از سایر پستانداران، مهره‌داران، بی‌مهره‌گان و گیاهان نیز حفاظت خواهند شد (Sampson, 2013).

کفتار راه راه (Hyaena hyaena Linnaeus, 1758) از خانواده کفتارها (Hyaenidae) و راسته گوشتخواران (Carnivora) است. پراکنش جهانی این این گوشتخوار بزرگ جثه از هندوستان شروع شده و تا شمال آفریقا ادامه پیدا می‌کند. این گونه بر اساس آخرین بررسی صورت گرفته در سال 2015 میلادی در رده نزدیک به تهدید (NT) قرار گرفته است (AbiSaid and Dloniak, 2015). تراکم جمعیتی این گونه پایین است و جمعیت آن در سطح جهانی روند کاهشی دارد (Wagner, 2006). کفتار راه راه در ایران در زیستگاه‌های مختلفی از جمله بیابان، استپ و کوهستان و در همه جای کشور با تراکم جمعیتی پایین به جز در نوار شمالی (جنگل‌های هیرکانی) و شمال غرب کشور دیده می‌شود (Karami et al., 2015).

استان خوزستان یکی از زیستگاه‌های مهم کفتار راه راه در جنوب غرب کشور است (Karami et al., 2015; Yusefi et al., 2019). آگاهی در مورد مناطق مطلوب زیستگاهی، اولویت بندی لکه‌های زیستگاهی و ارتباط زیستگاهی میان لکه‌های زیستگاهی کفتار راه راه می‌تواند به حفاظت از این گونه در این استان کمک شایانی نماید. بنابراین این مطالعه، با سه هدف (1) تعیین مناطق مطلوب زیستگاهی، (2) اولویت بندی لکه‌های زیستگاهی و (3) تعیین ارتباط زیستگاهی کفتار راه راه در استان خوزستان انجام خواهد شد. نتایج این مطالعه می‌تواند در اختیار مدیران اداره کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان قرار گیرد و در حفاظت از این گونه سودمند باشد.