بررسی عوامل موثر بر تمایل کشاورزان نسبت به تغییر کاربری اراضی کشاورزی: مورد مطالعه شهرستان باغملک

یکی از معضلات اساسی در حوزة کشاورزی و نگرانی­ها در مورد تغییرات زیست محیطی، تغییرات کاربری زمین است (مطیعی و همکاران، 1391؛ بریمانی و همکاران، 1395 جمالی پور و همکاران، 2015). تغییر کاربری اراضی به معنای تغییر در نوع استفاده از زمین است که این تغییرات نتیجه فعل و انفعالات پیچیده و عوامل متعددی نظیر سیاست، مدیریت، اقتصاد، فرهنگ و رفتار سازمانی و محیط است (بهره مند پاسکه و  کلاشمی، 2020 ؛ فیضی و همکاران، 1398 براتی و همکاران، 1395؛ والبوئنا و همکاران، 2010). امروزه، به دلیل افزایش شهرنشینی به همراه توسعه و گسترش فضاهای شهری و صنعتی، اراضی زراعی و باغی به شدت در معرض تخریب و تبدیل قرار گرفته است (سلطانی مقدس، 2019). برای مثال درمنطقه آمازون برزیل، افزایش جمعیت نیاز به افزایش سطح مسکونی را ایجاد کرد و در نتیجه آن سطح جنگل از  3تا  9درصد کاهش یافته است (کالاس و همکاران، 2010). تغییر کاربری اراضی کشاورزی افزون بر مشکلات زیست‌محیطی متعدد نظیر از بین رفتن خاک‌های حاصلخیز، پوشش گیاهی و از بین رفتن گونه‌های جانوری و گیاهی، آثار اقتصادی و اجتماعی متعددی همچون حاشیه‌نشینی و وابستگی غذایی را نیز به دنبال دارد (محمد شریفی و همکاران، 2020).

مقوله تغییر کاربری در کشورهای در حال توسعه به دلیل ضعف مدیریت و درهم ریختگی ساختار سیاسی و اقتصادی اهمیت بیشتری دارد (لانگ و اولگیاتی، 2017؛ صدیقی و همکاران، 2018). علل اصلی تغییر کاربری زمین بین کشورهای در حال توسعه، رشد سریع جمعیت، فقر و موقعیت اقتصادی می‌باشد (پور احمد و همکاران1390). تغییر کاربری اراضی کشاورزی پس از کم آبی، دومین مشکل اساسی کشاورزی ایران محسوب می شود (بادآهنگ گله بچه ، 2019) و نمونه ای مهم از تأثیرگذاری انسان بر محیط زیست به شمار می رود. این امر سبب نابودی بخش اعظمی از زمینهای کشاورزی شده و از دیدگاه امنیت غذایی، خودکفایی و اشتغال پایدار جامعه روستایی، پیامدهای بسیاری را دارد. در کمتر از نیم قرن گذشته بیش از 194 هزار هکتار از اراضی ارزشمند حاشیه کلانشهرهای کشور ایران تغییر کاربری داده‌اند و به مناطق شهری و صنعتی تبدیل شده‌اند (دورودیان و دورودیان، 2018). به طوری‌که از سال 1334 تا سال 1396 مساحت اراضی تغییر کاربری یافته صرفاً در اطراف هفت کلانشهر کشور (تهران، اصفهان، کرج، مشهد، اهواز، شیراز و تبریز) معادل 570616 هکتار از اراضی مرغوب کشاورزی و منابع طبیعی تخمین زده میشود (جهانی فر و همکاران، 2017). از مساحت 165 میلیون هکتاری ایران حدود 51 میلیون هکتار، یعنی معادل تقریبا 33 درصد، زمین قابل کشت است و از این مقدار نیز فقط 6/18 میلیون هکتار در روند تولید محصولات زراعی استفاده می‌شود. بر اساس این محاسبات، تقریبا 11 درصد از زمین های قابل کشت در ایران در چرخۀ تولید قرار دارند؛ همچنین باید افزود حدود 80 درصد از مساحت کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل داده است. در این میان سرانۀ زمین کشاورزی برای هر ایرانی 2400 مترمربع یعنی یک چهارم هکتار است (صدیقی و همکاران، 2018). مطـابق آمـار انجمن علوم خاک، ایران از نظر حجـم فرسایش خاک در میان کشورهای منطقه و در حال توسـعه، رتبه اول و در جهـان، رتبـه دوم را دارد (سیفی و همکاران، 1396). به همین دلیل روند تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و منابع طبیعی مخصوصاً جنگل‌ها و مراتع کشور بسیار نگران کننده است (جهانی‌فر و همکاران، 2017). برنامه سازمان جهانی فائو 2050 – 2030 نیز بر اهمیت حفظ و حراست از منابع طبیعی و زیستی و توسعه برنامه‌های کشاورزی و حراست از زمین‌های کشاورزی تأکید نموده است (اسماعیل نسب، 2021). اهمیت این موضوع به ویژه با در نظر گرفتن مسـئله حیـاتی بـودن زمین برای مردم روسـتایی از جنبـه تـأمین غـذا، سـرپناه، درآمـد و حقـوق اجتمـاعی و همچنین، این مسأله که اکثریت جمعیـت فقیر جهـان حـداقل تـا سـال   2040 همچنـان در نـواحی روستایی ساکن بوده و از کشاورزی امـرار معـاش خواهنـد کرد نمایان تر می شود (براتی و همکاران، 1395).  تغییـر کـاربری یقینـاً  مهمترین عـاملی اسـت کـه حفاظـت از اکوسیستم های طبیعی را تحت تأثیر قرار می دهد (جمالی پور و همکاران، 1394 ).  امـروزه فرسایش خاک ناشـی از تغییر کاربری زمین به مهمترین مسئله تخریب زمین در سراسر جهان تبدیل شده که دگرگونی فرم اراضی و اختلال کارکردهای اصلی اکوسیستم از پیامدهای آن است (پائول و همکاران، 2021).

تغییر کاربری زمین شامل تغییر نوع کاربری‌ها و تغییر در نحوۀ پراکنش و الگوهای فضایی فعالیت‌ها و کاربری‌ها می‌باشد (پور احمد و همکاران، 2011). بنابراین تغییر کاربری اراضی نمونه‌ای مهم از تأثیرگذاری انسان بر محیط است (مطیعی و همکاران، 1391؛ بریمانی و همکاران، 1395؛  لانگلی و مسف، 2000) و از نظر ماهیتی که دارد، دارای ویژگی اقتصادی خاصی بوده و مستلزم استفاده از فضای جغرافیایی است؛ برای مثال، فعالیت‌های انسانی نظیر تولید، مصرف، سرمایه‌گذاری، تفریح و غیره (شمس‌الدینی و امیری فهلیانی، 2015). نکته دیگر این که معمولا تغییر کاربری اراضی کشاورزی بک مرتبه صورت نمی‌گیرد بلکه طی مراحل مقدماتی ابتدا زمینه آماده می‌شود سپس تغییر صورت می‌گیرد (سعدی و عواطف اکمل، 1397). در این میان، اهمیت زیاد کاربری اراضی به دلیـل نقش مؤثر انسان در آن نسبت به دیگر عوامـل اسـت (جمالی پور و همکاران، 1394). به گونه‌‌ای که در نتیجه افزایش جمعیت و افزایش نیاز به فرآورده‌های کشاورزی، تمایل به تغییر کاربری اراضی و تبدیل اراضی دست نخورده به اراضی کشاورزی بیشتر شده که این امر باعث آسیب زمین، نابودی و کاهش کیفیت فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک شده است (تقی پور و همکاران، 2020). با توجه به افزایش روز افزون اهمیت مساله تغییر کاربری اراضی در کشاورزی، مطالعات گوناگونی پیرامون این موضوع در زمینه‌های محیط زیست، جغرافیا، اقتصاد و جامعه‌شناسی انجام گرفته است. در این زمینه عوامل بسیاری مطرح شده است که کشاورزان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. نتایج مطالعات حاکی از آن است که عوامل مختلفی نظیر عوامل اقتصادی، عوامل اجتماعی، فرهنگی، سازمانی، سیاستگذاری و بیوفیزیکی بر تغییرات کاربری اراضی مؤثرند. مهمترین عامل تغییر کاربری اراضی در یک منطقه، توریستی بودن منطقه، فشار توسعۀ شهر، افزایش ساخت و ساز ویلاهای اجاره‌ای، گسترش حمل و نقل و ارتباطات، برخورد ضعیف با قانون‌شکنان، ضعف دستگاههای اجرایی در اطلاع‌رسانی به مالکان زمین‌های کشاورزی دربارۀ نوع کاربری و ممنوعیت تغییر کاربری، ضعف نظارت دستگاههای دولتی، و فساد اداری و باندبازی بین برخی از کارکنان (صدیقی و همکاران، (1396)، نبود تناسب میان ارزش افزودۀ حاصل از فعالیت‌های زراعی و باغی با ارزش ایجادشده از فروش زمین (خاکپور و همکاران، 1386)،  افزایش کاذب قیمت‌ها، افزایش هزینه زندگی و وابستگی اقتصاد روستا به گردشگری (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1391)، سن، داشتن شغل غیرکشاورزی، هزینه کل تولیدات زراعی - باغی و بعد خانوار (امیرنژاد، 2014؛ محمد شریفی و همکاران، 2020)، مشکلات اقتصادی مردم (درآمد کم و نداشتن پشتوانه مالی) و به صرفه نبودن فعالیتهای کشاورزی (مهرابی و همکاران، 2013)، مشکلات اقتصادی مردم، درآمد کم، نداشتن پشتوانه مالی، به صرفه نبودن فعالیت‌های کشاورزی، افزایش هزینه‌های کشاورزی، افزایش کاذب قیمت زمین، مسکن، افزایش هزینه‌های زندگی و مشکلات مربوط به فروش محصولات است (دورودیان و دورودیان، 1396). همچنین مطرح شده است که یکی از عوامل مهم پیشران تاثیرگذار بر تغییر کاربری اراضی کشاورزی عامل حاکمیتی می‌‌باشد (بهره‌مند پاسکه و  کلاشمی، 1399). بررسی دقیق‌تر موضوع نشان می‌دهد که مهمترین عامل در این فرآیند، عامل انسانی و رفتارهای انسان در ایجاد تغییر است. چه بسا در بحث از نیروی انسـانی، مهمترین موضوع رفتار انسان‌‌ها است (سیفی و همکاران، 1396). این که ه عواملی موجب می شوند فردی متمایل به تغییر کاربری اراضی در کشاورزی باسد و چه عواملی بر آن اثرگذارند. در این زمینه، روش‌های مطالعه رفتار انسان و عوامل پیش‌بینی کننده آن با استفاده از مدل‌های اجتماعی روانشناسی از اهمیت زیادی برخوردار است (باقری و همکاران، 2019؛ ایمانی و همکاران، 2022). اکنون نظریه‌ها و مدل‌های متنوعی در خصوص مطالعه نیت و تمایلات رفتاری ارائه شده‌اند که یکی از پرکاربردترین آنها نظریه رفتار برنامه‌ریزی شده (آیزن، 1991) است. این نظریه روانشناختی باورها را به رفتار مرتبط می‌کند و معتقد است سه جزء اصلی نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک‌شده، نیت رفتاری فرد را شکل می‌دهند. به نوبه خود، قصد یا نیت رفتاری، نزدیک‌ترین عامل تعیین کننده رفتار اجتماعی انسان است (گونزالس و همکاران، 2021). بر اساس این تئوری، رفتار واقعی فرد، به طور مستقیم به عنوان عامل مرکزی، تحت تاثیر نیت رفتاری او و کنترل رفتاری درک شده می‌باشد و نیت نیز به نوبه خود تحت تاثیر نگرش، هنجار ذهنی و کنترل رفتاری درک شده می‌باشند (آیزن، 1991). به عبارت ساده‌تر، زمانی یک فرد به انجام رفتاری مبادرت می‌ورزد که دیدگاه مثبتی نسبت به انجام رفتار داشته باشد (نگرش)، احساس کند برای انجام دادن رفتار تحت فشار اجتماعی می‌باشد (هنجارهای ذهنی)، احساس کند قادر است رفتار را انجام دهد (کنترل رفتار درک شده)، نیت و اراده فردی برای انجام رفتار هدف وجود داشته باشد.

تاکنون مطالعات بسیاری در استفاده از مدل تئوری رفتار برنامه ریزی شده در زمینه‌های مختلف صورت گرفته است از جمله مطالعات مربوط به مدیریت پایدار روغن پالم (سیاهان و همکاران، 2023)؛ کاهش سموم در کشاورزی (باقری و همکاران، 2019؛ آسانته و همکاران، 2023)، غذای سالم (ایمانی و همکاران، 2021؛ سالاس پارامو و همکاران، 2023)، مدیریت تلفیقی آفات (باقری و همکاران، 2019؛ ایمانی و همکاران، 2022)، کشاورزی ارگانیک (ایمانی و همکاران، 2019) و تمایل به غذای ارگانیک (ایمانی و همکاران، 2021). بنابراین، این پژوهش به دنبال بررسی تمایل کشاورزان به تغییر کاربری اراضی کشاورزی و عوامل موثر بر آن است.