تحلیل عوامل پیش‏برنده و بازدارنده رفتارهای صرفه‏جویانه در مصرف آب در خانوارهای روستایی شهرستان باغ¬ملک

امروزه وقوع حوادث و بلایای شدید مربوط به تغییرات آب و هوایی در دنیا در حال افزایش است ‌(فلدمایر[1]و همکاران، 2020). در سال‌های اخیر نگرانی‌ اکثریت کشورها در زمینه­ی کمبود منابع آب، تغییرات آب و هوایی، شدت و مدت زمان خشکسالی و همچنین اثرات آن، باعث توجه بیشتر آن‏ها به بحران‏های اقلیمی شده است (خطیبی[2]و همکاران، 2019). در مناطقی که خشکسالی اتفاق افتاده است، پیش‌بینی می‌شود، در دسترس بودن آب یک نگرانی اساسی برای ساکنان محلی، رهبران سازمانی و مقامات دولتی باشد که همه آن‌ها از مشکلات اجتماعی و اقتصادی واهمه دارند (کاریگ و همکاران، 2019).

     کمبود آب ناشی از رشد اقتصادی و جمعیت یکی از مهمترین تهدیدات برای جوامع بشری و مانعی برای توسعه پایدار محسوب می‌شود. تخمین زده شده طی دهه‌های آینده، آب به استراتژیک‌ترین منبع، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان تبدیل خواهد شد (گرجیان و قبادیان، 2015). تغییرات آب و هوایی نیز به دلیل تغییر در حجم و تنوع بارندگی و در نتیجه خشکسالی و سیل، چنین چالش‌هایی را پیچیده‌تر می‌کند (میرزایی و همکاران، 2020). به طور کلی مهمترین دلایل کمبود آب شامل افزایش جمعیت (اسلام و همکاران، 2021)، تغییرات آب و هوایی (کوچاند^[3] و همکاران، 2021)، اثرات انسانی (لال^[4] و همکاران، 2020) و شهرنشینی (لو^[5] و همکاران، 2020) می­باشد.

     کمبود آب، منابع روستایی و امنیت غذایی در کشورهای مختلف را تهدید می‌کند زیرا اثرات منفی بر تولید محصولات کشاورزی می‏گذارد (محمد[6]و همکاران، 2018). همچنین کمبود آب بر بخش‏های دیگر اقتصادی اثرات مخربی می‏گذارد و عرصه را برای محیط‏زیست انسانی محدود می‏کند (حانناه[7] و همکاران، 2017). بخش کشاورزی در حال حاضر بزرگترین مصرف کننده آب (70 درصد جهانی) است (ژانگ^[8] و شن^[9]، 2019). بر همین اساس، آب مهمترین و کمیاب‏ترین عامل در تولید محصولات است (فررو^[10] و همکاران، 2019). افزون بر آن کشاورزان به‏خوبی، از آب در دسترس استفاده نمی‏کنند (آزادی و همکاران، 2019). لذا بحران آب در بخش کشاورزی از یک‏سو، تأمین مواد غذایی مورد نیاز بشر از سوی دیگر، مدیریت آب کشاورزی را با چالش جدی مواجه ساخته است (کاررو-پارنیو^[11]و همکاران، 2018). همچنین برداشت بیش از حد منابع آب در بخش کشاورزی موجب بر هم خوردن توازن اکوسیستم، عدم پایداری و کاهش ذخیره سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت توسعه کشاورزی را غیرممکن می‌کند (سواری و همکاران، 2020). علاوه بر این، بحران آب باعث شده است که نحوه عملیات کشاورزی تغییر کند و به‏تبع آن عملکرد محصولات کشاورزی و در نتیجه درآمد کشاورزان کاهش یابد (سیدیم^[12]و همکاران، 2016). و زیان‏های شدیدی را بر تولید محصولات کشاورزی وارد کرده است (جیا[13]و همکاران، 2020) زیرا کشاورزی ذاتاً و ماهیتاً به کمبود آب حساس است و به‏طور مستقیم بر سیستم تولید محصولات کشاورزی تأثیرگذار است (ویلر[14] و فون براون[15]، 2013).

     آب علاوه بر اینکه یک منبع ضروری برای کشاورزی است نقش مهمی در توسعه اجتماعی و اقتصادی مناطق مختلف ایفا می­کند (سان^[16] و همکاران، 2017). در واقع آب در قلب توسعه پایدار قرار دارد و نقش مهمی در تولید غذا و اکوسیستم‌ها ایفا می‌کند (ژو[17] و همکاران، 2021). به همین دلیل جوامع بشری برای حمایت از افزایش جمعیت و افزایش استانداردهای زندگی، در عین تضمین سلامتی و رفاه در شرایط متغیر آب و هوایی، به منابع قابل اطمینان آب وابسته هستند (وگل[18] و همکاران، 2017).  با این حال، با گسترش زمین‌های کشاورزی و رشد شهرها، مردم اغلب توانایی اکوسیستم‌ها را برای اطمینان از جریان آب به خطر می‏اندازند (پالمیر[19] و همکاران، 2015). نگرانی‌های مربوط به امنیت آب به طور مستقیم و غیرمستقیم با تأثیرات انسانی از جمله رشد جمعیت، تراکم جمعیت و شهرنشینی افزایش می‌یابد (کاریگ[20]و همکاران، 2019). این در حالی است که طبق برآوردهای سازمان ملل، جمعیت جهان تا سال 2050، دو میلیارد نفر افزایش می‌یابد و برای سال 2030 آب جهانی 40 درصد کسری را تجربه خواهد کرد (ناهومی[21] و همکاران، 2021). این موضوعی است که به تمام جنبه‏های توسعه انسانی از جمله بهداشت، کشاورزی، آموزش، بهره‌وری اقتصادی و حتی صلح و ثبات مربوط می‌شود (نایک[22]، 2016).

     نگرانی‌های مربوط به امنیت آب از دهه 1990 در برنامه‌های توسعه از اهمیت زیادی برخوردار بوده است (ونگهاوس[23] و دیکن[24]، 2019). این در حالی است که مفهوم امنیت آب پویا و چند بعدی بوده و بایستی تمام جنبه‌های امنیت انسانی مربوط به استفاده و مدیریت آب را در نظر بگیرد (جانسکی[25]، 2008). امنیت آب شامل دسترسی پایدار به مقادیر کافی آب با کیفیت قابل قبول برای اطمینان از سلامت انسان و اکوسیستم می‌باشد (نورمان[26] و همکاران، 2010). در حال حاضر بحران‌های آب به شکل کاهش قابل توجه در دسترس بودن آب و در نتیجه اثرات مضری بر سلامت انسان و یا فعالیت اقتصادی می‏گذارد، این تاثیرات از نظر رتبه‏بندی خطرات در جهان به عنوان خطر شماره یک که بشر با آن روبه‏روست نام برده می‏شود (سیستو[27] و همکاران، 2016). این بحران تقریباً روی همه بخش‌ها تأثیرات منفی دارد و از نظر انسانی و اجتماعی- اقتصادی هزینه‌های هنگفتی را متحمل می‌شود (بوعذار و همکاران، 2019).

     امروزه بسیاری از محققین بر این باورند؛ اگر قرن بیست، قرن جنگ بر سر نفت بود، قرن بیست و یک قرن جنگ برای آب خواهد بود (حاتمی و نوربخش، 2019). در حال حاضر 62 کشور دنیا با کمبود شدید آب روبه‌رو هستند که بیشتر آن‌ها در آفریقا و خاورمیانه قرار دارند (ملارضا قصاب و همکاران، 2020). برآوردهای اولیه نشان می‌دهد بیش از یک میلیارد و صد میلیون نفر در سراسر دنیا با مشکل تأمین آب سالم روبه‌رو هستند (وستلند[28]، 2014). با این حال در سطح جهانی، کمبود آب یکی از اصلی‌ترین عوامل تهدید توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی، به‏ویژه در مناطق خشک است (بوعذار و همکاران، 2019). بنابراین، در عصر حاضر مسئله آب در بسیاری از نقاط جهان به فاکتور محدود کننده توسعه در بخش‏های مختلف تبدیل شده (ژانگ و همکاران، 2020) و مهمترین چالش قرن حاضر است (پانیگراهی[29] و همکاران، 2011).

      آب برای انواع فعالیت­های اقتصادی از جمله تولید انرژی و مواد غذایی موردنیاز است (مارستون[30] و همکاران، 2018) و ارتباط تنگاتنگی با حفظ نسل‏های انسانی دارد (ساین[31] و همکاران، 2020). این در حالی است که به گزارش مجمع‏جهانی اقتصاد، کمبود آب و بحران­های آن یکی از پنج خطر مهم جهان است (وارنر[32]، 2020). کاهش کمیت و کیفیت آب مناسب برای مصرف انسان یکی از مهمترین چالش‏های زیست‏محیطی می­باشد که بشر با آن مواجه است (لیو[33]و همکاران، 2020). کمبود آب در درازمدت که به‏دنبال آن سطح آب موجود در طبیعت بطور مداوم کمتر از میزان نیاز بشر باشد، باعث می­شود که تحولات اجتماعی و انسانی در وضعیت خطرناکی قرار گیرد (اسلام[34]و همکاران، 2021).

      طبق برنامه گزارش سازمان آب جهانی در 2020 چهار میلیارد نفر در سراسر جهان حداقل برای یک ماه در سال با کمبود شدید آب مواجه بودند (وارنر[35] و دیاز[36]، 2021) و در سرتاسر جهان، تقاضای آب خانگی از سال 1960 تا 2014 بیش از 60 درصد رشد داشته است (اوتو[37]و اسچلیفیر[38]، 2020) و پیش­بینی می­شود تقاضای جهانی برای آب تا سال2050 بین 20 تا 30 درصد افزایش یابد، که انتظار می­رود تقاضا برای مصرف خانگی بیشتر از سایر موارد باشد (بروتی[39]و روسا[40]، 2019). طبق گزارش توسعه جهانی آب در سال 2020، تقاضا برای آب بیشتر از عرضه آن بوده است (سواری و همکاران، 2021). یکی از دلایل اصلی افزایش تقاضای آب در کشورهای در حال توسعه استفاده از آن در فعالیت­های خانگی است (اسلام و همکاران، 2021). در حال حاضر موجودی منابع آبی در مناطق خشک و نیمه­خشک ایران نیز بدلیل افزایش مصرف آب و طولانی شدن دوره­های خشکسالی بشدت کاهش یافته است (ریاحی و همکاران، 2020). شهرستان باغ­ملک همانند دیگر مناطق روستایی استان خوزستان در چند سال اخیر با خشکسالی‏های زیادی مواجه شده است (عادلی و همکاران، 2014) و به دلیل اثرات منفی خشکسالی سطح دسترسی خانوارهای روستایی به آب خانگی پایین آمده است و نیازمند به‏کارگیری رفتارهای صرفه‏جویانه در مصرف است (سواری و همکاران، 2021). بنابراین نیاز به پذیرش رفتارهای صرفه‏جویی در مصرف آب در سطح خانوار بشدت احساس می‏شود (وارنر و دیاز، 2021) زیرا حفاظت از منابع آب یکی از مهمترین مسائل جهان امروزی است (وارنر، 2021).    

     وارنر و همکاران (2017) خاطر نشان کردند که تشویق به پذیرش فن­آوری­ها و شیوه­های صرفه­جویی در مصرف آب برای حفظ منابع آب بسیار مهم است (وارنر و همکاران، 2017). حفاظت از آب برنامه‌ای است که هدف آن کاهش مصرف و استفاده بهینه از منابع آب می‏باشد (چوباکا[41] و همکاران، 2018). محرک­های رفتار حفاظت از آب تحت تأثیر بسیاری از عوامل روانشناختی (ارزش­ها، باورها، اعتماد، نگرش­ها و واکنش­های عاطفی) (اسمیت[42]و همکاران، 2018)، اقتصادی - اجتماعی (درآمد، سیاست‏ها و قیمت­گذاری آب)، عوامل زیست­محیطی (تغییرات فصلی) و عوامل جمعیت­شناختی (سن و اندازه خانوار) قرار می‏گیرند (اددو[43]و همکاران، 2018). بنابراین، در راستا این مهم پژوهش حاضر درصدد آن است که مهمترین عوامل بازدارنده و پیش‏برنده رفتارهای حفاظت از آب را شناسایی کند.