سنجش میزان فرسودگی تحصیلی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان

امروزه صاحب‌نظران و اندیشمندان جهان، رشد اقتصادی را افزایش متغیرهای کمی اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه به‌عنوان توسعه نمی‌دانند، بلکه اعتقاددارند که انسان‌محور توسعه است. بحث توسعه انسانی، توسعه فرد انسان و توانمندی‌های وی است. توجه به انسان با در نظر گرفتن ابعاد سلامت، دانش، آموزش و کیفیت زندگی او همراه بازندگی طولانی و سالم با امید به زندگی اندازه‌گیری می‌شود. یکی از متولیان اصلی تحقق این اهداف نظام آموزش عالی است. پس از گذشت بیش از 80 سال از عمر نظام آموزش عالی در ایران با توجه به مأموریت‌های سه‌گانه نظام دانشگاهی (آموزش، پژوهش و عرضه خدمات تخصصی) کیفیت آموزش (فرآیندهای یاددهی- یادگیری) و هسته اصلی کیفیت دانشگاهی را می‌توان در دستاوردهای یادگیری دانشجویان مشاهده کرد. لذا دانشگاه‌ها باید خود را با نیازهای دانشجویان، جوانان، جامعه و حتی دنیا منطبق نمایند و همواره در حال اصلاح و به‌روز نمودن سیستم آموزشی خود باشند. ازاین‌رو دانشگاه‌ها باید در جهت تغییر در فن تعلیم و تربیت در راستای آمادگی بیشتر افراد برای حضور در جامعه‌ی دانش‌محور گام بردارند. شکی نیست که دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی می‌توانند تأثیرات گوناگونی بر کیفیت عملکرد دانشجویان خود داشته باشند و رفتار، نگرش و احساسات آن‌ها را در مقابل فشارهای شدید روانی ناشی از محیط، تحت تأثیر قرار دهند و گاهی منجر به فرسودگی آن‌ها گردند. درواقع فرسودگی موضوعی جدی و درعین‌حال فراموش‌شده از نگاه فرد، خانواده و جامعه است. این مفهوم به موقعیت‌ها و بافته‌ای آموزشی گسترش پیداکرده است که از آن با عنوان فرسودگی تحصیلی نام‌برده می‌شود (سالم لا آرو و همکاران، 2008). پدیده فرسودگی را که نخستین بار روان‌پزشکی به نام فرویدنبرگر مطرح نمود (فرویدنبرگر،1974) به حالتی از خستگی ذهنی و هیجانی که حاصل سندرم استرس مزمن مانند گرانباری نقش، فشار، محدودیت زمانی و فقدان منابع لازم برای انجام دادن وظایف و تکالیف محوله است، اشاره دارد (توپنین تانر و همکاران، تامسون، 2014).

          دانشجویانی که فرسودگی تحصیلی دارند معمولاً علائمی مانند بی اشتیاقی نسبت به مطالب درسی، ناتوانایی در ادامه حضور مستمر در کلاس‌های درس، مشارکت نکردن در فعالیت‌های کلاسی، احساس بی‌معنایی در فعالیت‌های درسی و احساس ناتوانی در فراگیری مطالب درسی را تجربه می‌کنند (نعامی، 1388). این افراد پس از مدتی فرسوده شده و علائمی مانند خستگی هیجانی، مسخ شخصیت و افت عملکرد شخصی در آن‌ها مشاهده می‌شود (واتزا و رابرتسونا،2011). فراگیران در محیط‌های آموزشی در دستیابی به اهداف آموزشی خود با چالش‌های متعددی مواجه می‌شوند. وقتی چنین چالش‌هایی منفی در نظر گرفته شوند، اثر زیانباری بر روی انگیزش، عملکرد تحصیلی و بهزیستی روا نشناختی فراگیران خواهد داشت. به‌عبارتی‌دیگر، درحالی‌که حضور در دانشگاه برای بسیاری از دانشجویان تجربه‌های خوشایندی به همراه دارد، برای برخی دیگر از دانشجویان، مطالب تحصیلی مانند آزمون‌ها، مقاله‌ها، عذاب‌آور خواهد شد (بهروزی و همکاران، 1391). بررسی‌های انجام‌شده در حیطه رفتاری و روانی تاکنون نشان از خیل عظیم پژوهش‌ها در حیطه فرسودگی شغلی به‌خصوص فرسودگی معلمان، پرستاران، مدیران و غیره وجود دارد؛ اما پژوهش‌های بسیار کمی در حیطه فرسودگی تحصیلی شناسایی‌شده‌اند. مسائلی که درروند شکل‌گیری آن در زندگی دانشجویان رخ می‌دهد، ممکن است با زمینه اقتصادی-اجتماعی، شرایط خانوادگی، سبک‌های تدریس، سبک‌های یادگیری، جو دانشکده، درگیری و کمک والدین و بسیاری خصیصه‌های شخصیتی دیگر آن‌ها رابطه داشته باشد. عوامل مختلفی در ایجاد فرسودگی تحصیلی دخیل است که شامل فعالیت‌های جمعی و علمی) مانند حضور در کلاس، نوشتن مقاله، مطالعه و امتحان (فشارهای مختلف اقتصادی، فردی و اجتماعی مربوط به اساتید و همکلاسی‌ها، انتظارت حرفه‌ای و تردید در مورد مفید بودن مطالعات و آینده کاری (کامپوس و همکاران، 2011)؛ (لاو، 2007)، رقابت با همکلاسی‌ها (مونتا، 2011)، عوامل موقعیتی مانند جو محیط آموزشی (سالملالو،2008)، حمایت رشته تحصیلی (جاکوبس و همکاران، 2003)، (وک ورس، 2006) مقوله جنسیت (برنهاردس، 2007)، کیفیت فعالیت‌های درسی (لاو،2007)، عدم تناسب بین منابع و عوامل مرتبط با فعالیت‌های تحصیلی دانشجو همچون انگیزش و استراتژی‌های انطباق با انتظار موفقیت در محیط تحصیلی (هو، 2009)، (اسکافلی، 2002)، استرس‌های محیطی و فیزیکی طولانی‌مدت (شوشن،2015)، (کریمی و همکاران، 2014) خواهد بود.

          علاوه بر عوامل مؤثر بر شکل‌گیری آن پیامدهایی از قبیل افسردگی (آهوا و هاکنین،2007) بروز افکار منفی و پراکنده، از دست دادن امید و خستگی روحی و جسمی در انجام فعالیت‌ها (اربابی سرجو، 2014)، (کریمی و همکاران، 2014) را با خود به همراه خواهد داشت. نکته قابل‌توجه اینکه حتی در بهترین سازمان‌های یادگیرنده، حافظه روبه‌زوال می‌گذارد و دانش و مهارت‌های کسب‌شده در طی زمان ضعیف می‌شود. متعاقباً عملکرد بهینه به دست نمی‌آید. در بین سازمان‌های آموزشی، برنامه‌های آموزشی مؤثری رشد و توسعه‌یافته است. یادگیرندگان از برنامه‌ها استفاده می‌کنند و سپس مهارت‌ها و دانش کسب‌شده‌ی خود را در طی دوره‌های ارزیابی و آزمون‌ها نشان می‌دهند. بااین‌وجود مدیران ادعا می‌کنند که رفتار شغلی یادگیرندگان تغییری نمی‌یابد. اهداف عملکردی و شغلی به دست نمی‌آیند. اگر آموزش مؤثر بوده است چرا یادگیرندگان آنچه را که آموخته‌اند در شغل خود به کار نمی‌برند؟ (متاکس، 2010).

            در چنین شرایطی، خروجی نظام آموزشی، آن‌طور که بایدوشاید، سازگار با محیط در حال تغییر جامعه نخواهد بود و درنتیجه اشتغال پذیری فارغ‌التحصیلان با اشکال مواجه خواهد شد. با عنایت به موارد مشروحه معضل فرسودگی تحصیلی به‌گونه‌ای است که نمی‌توان از آن چشم‌پوشی نمود. در مطالعه‌ای مشاهده‌شده است که تفاوتی بین فرسودگی تحصیلی زنان و مردان وجود ندارد (باکلویچ و همکاران،2012)، با توجه به پژوهش‌های انجام‌شده مداخلات آموزشی و مشاوره به‌منظور بهبود خودکارآمدی دانشجویان به جهت تسکین فرسودگی تحصیلی می‌تواند نقشی مهم ایفا نماید (شوشن،2015). علاوه بر آن انعطاف‌پذیری روانی در موقعیت‌های مختلف نیز اثر خستگی عاطفی بر سلامت روانی دانشجویان را تعدیل می‌کند (ماریانو، 2015). ازاین‌رو یک برنامه مداخله‌جویانه از سوی خود فرد و یا خانواده و محیط تحصیلی دانشجو ممکن است ایجاد شود تا از افزایش تبعات شکل‌گیری این معضل به حد چشم‌گیری جلوگیری کند تا آن‌ها را از خستگی هیجانی، فردیت زدایی و ناکارآمدی رهایی بخشد؛ بنابراین همت گماشتن و انجام پژوهش در جهت رفع و کاهش پدیده فرسودگی تحصیلی منجر به بالا رفتن انگیزه، یادگیری اثربخش، کارآمدی نظام آموزشی و داشتن فارغ‌التحصیلانی سرآمد و شایسته خواهیم بود. در چنین شرایطی، خروجی نظام آموزشی، آن‌طور که بایدوشاید، سازگار با محیط در حال تغییر جامعه خواهد بود.