تبیین رفتار حفاظت از مرتع در میان دامداران غرب ایران: مطالعه‏ای در استان کردستان

مراتع گسترده‏ترین اکوسیستم کره زمین است که تقریباً نیمی از جوامع انسانی به محصولات و خدمات آن وابسته هستند (ادی[1] و همکاران، 2017: برونسون[2] و همکاران، 2021). تخمین زده می‏شود 30 تا 50 درصد از سطح زمین در جهان را مراتع پوشش می‏دهد و از آن‏ها به‏عنوان بزرگترین اکوسیستم طبیعی در سطح جهانی نام برده می‏شود (سوگیتا[3] و همکاران، 2007: دینان[4] و همکاران، 2021). وسعت مراتع در ایران حدود 7/84 میلیون هکتار است که ۵۲ درصد مساحت کشور را پوشش می‏دهد. از مجموع مراتع ایران حدود 5/8 درصد را مراتع‏ متراکم، 3/25درصد مراتع نیمه‏متراکم و 2/66 درصد را مراتع کم‏تراکم تشکیل می‌دهند (اسدی و خشنودی یزدی، 2011: کریمی و ساقالینی،  2021). مراتع در ایران به عنوان یکی از منابع اصلی تولید محسوب می‏شود که دارای جایگاه ویژه‏ای در تامین علوفه حیوانات اهلی و تولید موادغذایی است (کریمی و ساقالینی، 021). بنابراین، مراتع یکی از مهمترین منابع‏طبیعی هر کشوری می‏باشد که زیربنای اصلی فعالیت‏های دیگر همچون کشاورزی و دامداری است بنابراین، تلاش برای حفظ و پایداری آن از اهم اقدامات است (نوقرامندز[5] و همکاران، 2016). از مهمترین خدمات اکوسیستم‏های مرتعی می‏توان به تولید گیاهان دارویی، تامین علوفه، تنظیم آب و هوا، حفاظت از آب و خاک، حفظ محیط‏زیست اشاره کرد (پراگر[6] و همکاران، 2015). در دهه‏های اخیرتلاش‏های زیادی برای حفاظت از مراتع صورت گرفته است به‏عنوان مثال در سال 2003 پروژه بازگشت چراگاه به علفزار اجرا شد (وانگ[7] و همکاران،  2013). اما این تلاش‏ها کافی نبود زیرا سطح تخریب مراتع به‏طور قابل توجهی در حال افزایش است (اس اف ا[8]،  2005: 2011: 2015). تخریب مراتع در ایران نیز نسبت به‏کشورهای اروپایی و آمریکایی با شدت بیشتری رخ داده است که  ‏در سه‏ دهه گذشته بیش از 20 درصد مراتع آن از لحاظ کمی و کیفی تخریب شده است (فائو، 2013). جمعیت دامی ایران حدود ۱۲۴ میلیون واحد دامی است که حدود ۸۳ میلیون واحد دامی آن وابسته به مراتع ایران است. این در حالی است که مراتع ایران تنها می‌توانند خوراک حدود ۳۷ میلیون واحد دامی را در مدت ۷ ماه یا 6/24 میلیون واحد دامی را در مدت یک سال تامین کند، بنابراین، در حال حاضر حدود 2/2 برابر بیش از ظرفیت مجاز از مراتع ایران بهره‌برداری می‏شود (کریمی و همکاران، 2021). به این ترتیب عدم تعادل بین تعداد دام و ظرفیت تحمل مراتع ایران باعث تخریب بسیاری از مراتع شده و به‏دنبال آن فرسایش خاک را به همراه داشته است (سواری و همکاران، 2021). بنابراین، چرای دام غیرمجاز مهمترین عامل تخریب مراتع است (واسی،2020: بیسادا، 2020) زیرا چرای دام بر اجزای مختلف اکوسیستم‏های مرتعی اعم از خاک، آب، ترکیب گل، تنوع و کیفیت علوفه تا عملکرد کل اکوسیستم را تحت تاثیر قرار می‏دهد (هین[9]، 2006: رتزر[10]،  2006: لو[11] و همکاران، 2017: الدریج[12] و همکاران، 2016). در مقابل ثابت شده است که چرای غیرمداوم تاثیرات مثبتی بر ویژگی‏های گیاهی و اکوسیستم‏های مرتعی دارد. چرای فصلی که محدودیت‏هایی را در گزینش چرای دام ایجاد می‏کند، تولید بذر مهاجم را کاهش می‏دهد و ویژگی‏های گلدهی مانند رشد و بقا گیاهان را افزایش می‏دهد (ایارل[13] و جونز[14]، 1996:  ژانگ[15] و همکاران، 2017). با این حال تخمین زده می‏شود بیش از 70 درصد از تخریب مراتع ناشی از عوامل انسانی است و برای بهبود حفاظت از مراتع باید رفتار زیست‏محیطی بهره‏برداران به‏ویژه دامداران ارتقاء یابد (لیپاک و همکاران، 2021). این شواهد نشان می‏دهد که دامداران بیش از همه اقشار جامعه ارتباط بیشتری با اکوسیستم مراتع دارند و در تخریب و حفاظت از آن نیز نقش اساسی دارند (فلوکی[16]، 2006: کواچ[17]، 2021). این درحالی‏است آن چه که امروز به خوبی مورد بررسی قرار نگرفته است رفتار حفاظت از مرتع دامداران است (لو و همکاران، 2017: اوهتا و همکاران، 2020:  کریمی و و همکاران، 2021). در این راستا پایان بیان مسئله این تحقیق به این سوال ختم می‏شود که چه عواملی برروی رفتار حفاظت از مرتع دامدان تاثیرگذار است؟