عوامل موثر بر بکارگیری عملیات مناسب کشاورزی (GAP) در میان کشاورزان شهرستان خرم‏آباد

مفهوم توسعه پایدار در بیش از دو دهه گذشته مطرح شده و اهمیت فراوانی پیدا کرده است، تلاش‏هایی برای درک تعادل مردم در بازتابی مهم از شیوه‏های زندگی کنونی، رفتار و توانایی آن‏ها برای تصمیم‏گیری آگاهانه نسبت به پایداری منابع طبیعی صورت پذیرفته است (مانولی[1]و همکاران، 2014). پایداری نیازمند تطبیق خواسته‏های زیست­محیطی، اجتماعی و اقتصادی با هم، حول محور خواست‏های نهادی است که چهار رکن اساسی پایداری محسوب می‏شوند، لذا وظیفه کلیدی توسعه پایدار درک تعاملات انسان و محیط­زیست به ویژه الگوهای رفتاری انسانی است (هوو[2]و همکاران، 2014) امروزه درک عمومی نسبت به عوامل تاثیرگذار بر آلودگی‏های زیست­محیطی وجود دارد که فعالیت‏های انسانی در راس همه آن­ها قرار دارد (استگ[3] و ولک[4]، 2009؛ پرایس[5] و لویستون[6]، 2014؛ وینوف[7] و همکاران، 2014؛ دوین رایت[8] و همکاران، 2015) زیرا رفتار انسانی نقش مهمی در سلامت محیط­زیست ایفا می‏کند، بقا طولانی مدت جامعه انسانی نیازمند اتخاذ رفتارهای فردی و سیاست‏های سازمانی سازگار با محیط­زیست است (نو[9] و همکاران، 2016). با وجود اهمیت فعالیت‏های انسان در تضمین آینده پایدار، هنوز تفاوت‏های فردی زیادی در مورد نگرانی‏های زیست­محیطی مردم و رفتارهای سازگار با محیط­زیست در تولید غذا وجود دارد (نو[10] و همکاران، 2016؛ هی[11]و همکاران، 2014؛ هیرش[12]، 2017). در سراسر جهان، نگرانی‏هایی در مورد زنجیره تامین و ایمنی مواد غذایی به دلیل استفاده نامناسب از نهاده‏ها و فناوری‏های کشاورزی وجود دارد (رزاقی بورخانی و همکاران، 2019؛ رودریگز[13] و همکاران، 2009) زیرا کشاورزان در دهه گذشته استفاده‏های صحیحی از نهاده‏های تولید نداشتند و همواره تخریب محیط ­زیست ناشی از فعالیت‏های آن‏ها بوده است (سواری و قره‏چایی، 2020). اگرچه کشاورزی منبع اصلی تامین معاش در کشورهای در حال توسعه است (ون فام[14] و اسمیت[15]، 2014) و معاش 5/2 میلیارد کشاورز را تامین می­کند (هایلسلاسی[16]، 2016) اما به دلیل تخریب محیط­زیست مورد انتقاد جدی قرار گرفته است (گادفری و همکاران، [17]2010). بهر‏ه‏برداری نادرست انسان از طبیعت و منابع آن بسیاری از کشورهای جهان را با مشکلات محیط­زیستی عدیده­ای مواجه کرده است (فارانی[18] و همکاران، 2019). بحران­های محیط‏زیستی کنونی، در کنار انفجار جمعیت، افزایش فقر و گسترش بیمارهای خطرناک، جامعه بشری را تهدید می­کند (حجازی و همکاران، 1396).

براساس آمار، جمعیت جهان در حال حاضر 7 میلیارد نفر است و پیش‏بینی می­شود در سال 2050 بیش از 11 میلیارد نفر برسد، در نتیجه لازم است غذای بیشتری تولید شود (شفیعی و همکاران، 1397). فزون بر این، وابستگی زندگی و تداوم حیات انسان به محصولات کشاورزی برای تأمین غذا غیرقابل انکار است (امینی و همکاران، 1394). از این‏رو، با افزایش فشار مجامع جهانی بر روی بخش کشاورزی به منظور فراهم نمودن غذا، نگرانی‏های زیست­محیطی نیز در حال افزایش است (هینس[19] و ویلسون[20]، 2016). به عقیده بسیاری از صاحب‏نظران نقش کشاورزی در تأمین رفاه و امنیت غذایی جوامع قابل انکار نیست لیکن، به دلیل اتکای بی‏رویه بر نهاده‏های خارجی به ویژه کودها و سموم شیمیایی، ماشین­آلات کشاورزی و بهره­برداری بی­رویه­ای اثرات مخربی را بر محیط­زیست وارد ساخته است (سواری و همکاران، 1394).

 استفاده از مواد شیمیایی در کشاورزی مدرن بهره­وری را افزایش داده است، اما به‏طور قابل توجهی باعث افزایش غلظت سموم دفع آفات در مواد غذایی و در محیط‏زیست و همچنین اثرات منفی بر سلامت انسان می‌شود (اندرسون[21] و همکاران، 2014). به‏طوری که مصرف انواع کودهای شیمایی در 10 سال گذشته افزایش قابل توجهی داشته است. به عنوان مثال میزان تقاضا برای مجموع کودهای شیمیایی در سال 2008 به میزان 161 میلیون تن بوده است که در سال 2018 به بیش از 200 میلیون تن رسیده است. در رتبه‏بندی شاخص‏های محیط­زیست براساس 22 فاکتور محیطی مانند منابع آب، آلودگی هوا، تنوع‏زیستی، تغییرات آب و هوایی و غیره در بین کشورهای جهان، ایران در سال 2006 در میان 153 کشور دنیا رتبه 53، در سال 2016 در میان 180 کشور جهان ایران رتبه 105 و در سال 2018 در میان 180 کشور دنیا ایران رتبه 80 را به دست آورد. بنابراین، آمارها نشان می‏دهد که ایران از نظر وضعیت حفاظت از محیط­زیست در شرایط نامساعدی قراردارد (فائو[22]، 2018). این امر نشان دهنده‏ی مسئولیت بخش کشاورزی در برابر ضرر‏های وارده به محیط­زیست است (هاسک[23] و همکاران، 2017). بنابراین آلودگی ناشی از فعالیت‏های فشرده در کشاورزی یک مسئله مهم زیست‌محیطی محسوب می‏شود (کانتر[24]، 2018). استفاده از کودهای شیمیایی در کشاورزی اگرچه منجر به افزایش تولید شد اما سلامت غذایی و تخریب محیط­زیست را نیز به دنبال داشت (لی[25]و همکاران، 2009). افزایش تولید محصولات کشاورزی گرچه در رفع نیازهای جمعیت رو به رشد کمک کننده است؛ اما امروزه مشخص شده، فناوری­های مدرنی که از منابع دست اول بی‏رویه استفاده می‏کنند، به فرسایش و تخریب بالای خاک منجر شده اند (سواری و همکاران، 2020).

در ده های اخیر تقاضای فزاینده‏ای برای توسعه پایدار کشاورزی در پاسخ به رفتارهای نامتعارف کشاورزی دیده می‏شود (رسول[26] و تاپا[27]، 2004).با توجه به شرایط زیست محیطی بکارگیری عملیات کشاورزی پایدار باعث حفظ محصول، تولید محصول سالم، توانمندسازی کشاورزان و کاهش هزینه تولید می­شود (پناه‏زاده پریخوانی و همکاران، 2015). از طرفی تقاضای مصرف کنندگان برای محصولات ایمن و با کیفیت،  باعث  بکارگیری عملیات مناسب کشاورزی بیش از گذشته شده است (منکیب[28] و همکاران، 2014؛ سریسوپاپورن[29] و همکاران، 2015). عدم استفاده از عملیات مناسب کشاورزی علاوه بر مشکلات اقتصادی، خسارات جبران‏ناپذیری را به محیط­زیست و اکوسیستم‏ها وارد نموده و باعث به هم خوردن تعادل اکولوژیک در منابع مختلف نظیر آب و خاک می­شود (محبوبی، 1396). کشاورزان و تولیدکنندگان زراعی به‏منظور تقویت زمین­های کشاورزی، بهبود حاصلخیزی خاک و در پی آن افزایش تولیدات بایستی عملیات مناسب کشاورزی را بکار بگیرند (ادنان[30] و همکاران، 2019).  بررسی شواهد امر حاکی از این است که عملیات مناسب کشاورزی یکی از ضرورت‏های کنشگری در حوزه توسعه پایدار کشاورزی به شمار می‏رود در عملیات مناسب کشاورزی، معمولاً کشاورزان شرایط کشاورزی اعم از آلودگی محصول، خسارات آفات و بیماری‏ها گیاهی، امنیت سلامت ماده غذایی را تحت کنترل دارند (رزاقی بورخانی و همکاران، 1398). ملاحظات پایداری، اقتصادی و اجتماعی در بکارگیری عملیات مناسب کشاورزی در راستای بکارگیری فناوری‏های مناسب کشاورزی، کشاورزان را در به حداقل رساندن اثرات زیست‏محیطی زیان‏بار فعالیت‏های زراعی و کشاورزی، کاهش استفاده از نهاده‏های شیمیایی و اطمینان از رهیافت مسئولیت‏دار و جوابگو برای سلامن و امنیت کارگران، همچنین اطمینان از رفاه و امنیت حیوانات متعهد می‏سازد و در واقع با پیشگیری و کاهش مخاطرات ریسک که در طول تولید، برداشت، نظارت پس از برداشت محصول اتفاق می‏افتد، همراه می‏باشد (نیکتیکا[31] و همکاران، 2010) زیرا استانداردهای عملیات مناسب کشاورزی با در نظر گرفتن جوانب اقتصادی، اجتماعی و پایداری زیست محیطی برای به حداقل رساندن آلودگی‏های شیمیایی، میکروبیولوژی و فیزیکی جهت تولید محصولات کشاورزی ایمن و مطلوب می‏باشد. مبنای عملیات مناسب کشاورزی تلفیقی از کاربرد نظام نوین تولید مانند مدیریت تلفیقی آفات و مدیریت تلفیقی محصول و استراتژی‏های مدیریت ریسک است (رزاقی بورخانی و همکاران، 1391). با توجه به اهمیت استقرار عملیات مناسب کشاورزی در تولید محصولات کشاورزی و باغی این سوال مطرح است چه عواملی بر استقرار این سیسم تاثیرگذار است؟