معیشت روستایی براساس حفاظت از تنوع زیستی: زمینه‏ای برای هم افزایی

تنوع‌زیستی از طریق خدماتی که فراهم می‌کند اساس و مبنای اکوسیستم است (میستر آندرس[1] و همکاران، 2012). امنیت غذایی جهان بدون تنوع‌زیستی امکان‌پذیر نیست، حفظ تنوع‌زیستی جزء کلیدی توسعه پایدار کشاورزی و امنیت غذایی در جهان است (عبدلالی-مارتینی[2] و همکاران، 2008). در واقع تنوع‌زیستی اساس تولید و عرضه‌ی مواد غذایی است (دی فاکو[3] و همکاران، 2010). بیش از 3 میلیارد نفر به تنوع‌زیستی دریایی و ساحلی و 6/1 میلیارد نفر به جنگل‌ها و تولیدات جنگلی وابسته‌اند. بنابراین از دست رفتن تنوع زیستی تهدید جدی برای آن‌هاست (کاب[4]، 2018).

اما در دهه‌های اخیر، به دلیل تغییرات آب و هوایی و اختلالات انسانی، از دست رفتن تنوع زیستی در حال افزایش است و انسان مسئول این خسارات بزرگ است (دیراز[5] و همکاران، 2014:  سانتوس[6] و همکاران، 2020). فعالیت‏های نامطلوب انسان عمدتاً شامل تغیییرات کاربری اراضی مانند شیوه‏های کشاورزی و توسعه زیرساخت‏های یعنی جاده‏سازی، سدها و شهرها منجر به تخریب و تکه شدن زیستگاه‏های طبیعی و همچنین تخریب محیط زیست می‏شود (پاچایوری[7] و همکاران، 2014). آسیب‏پذیری جنگل‏ها در برابر آتش‏سوزی و همچنین قطع درختان توسط انسان‏ها یکی دیگر از تهدیدات فعالیت‏های انسانی برای تنوع زیستی است (فاروقی[8] و همکاران، 2002). در کشورهای در حال توسعه به دلیل افزایش جمعیت انسانی و توسعه فعالیت‏های دامپروری، کشاورزی، زیرساخت‏ها، شکار غیرقانونی و استخراج معادن شدت تخریب تنوع زیستی بیشتر است (گلدمن[9] و همکاران، 2019: اولیمبوکا[10] و همکاران، 2022). کاهش تنوع زیستی جهانی یکی از بزرگترین تهدیدهای بزرگ محیط زیستی عصر ما محسوب می‏شود (برادشاو[11] و همکاران، 2021: بار-وان[12] و همکاران، 2018).  

 اما در بین عوامل مخرب تنوع زیستی، بخش کشاورزی در چند سال اخیر نقش پررنگ‏تری داشته است (بنتون[13]، 2007: کلیجن[14] و همکاران، 2009: پریرا[15] و همکاران، 2010: گلدمن[16] و همکاران، 2019: اولیبوکا[17] و همکاران، 2022). رشد روزافزون جمعیت درسال های اخیر، موجب نیاز بیشتر بشربه مواد غذایی گردیده که همین امر منجربه، گسترش تولیدات کشاورزی و تاثیرات سوء برخاک ومنابع پایه شده است (گابل[18] و همکاران، 2018). فشردگی تولیدات کشاورزی موجب کاهش غنای گونه‏ای می‏شود (رابینسون[19] و سوترلند[20]، 2002) زیرا استفاده بیش از حد از کود وسموم شیمیایی، علاوه بر آلوده‏سازی خاک ومنابع آب‏های سطحی وزیرزمینی، انقراض گونه‏های جانوری و گیاهی را نیز به همراه دارد (اولیمبوکا[21] و همکاران، 2022). اغلب استراتژی های حفاظتی با حفظ گونه‏های موجود در مناطق حفاظت شده آغاز می‏شود. اما این کارها هرگز برای حفاظت تنوع زیستی کافی نیست. برای این کار احتیاج به زمین‏های پایدار همراه با استراتژیهای مدیریت آب، برای تشویق تنوع زیستی بومی در نواحی که مردم زندگی می کنند، داریم (اولیمبوکا و همکاران، 2022).

مزرعه یک اکوسیستم به حساب می‌آید که کشاورزان مدیران آن‌ها هستند و در واقع بخشی از حیات در یک مجموعه کوچک به کشاورزان و تصمیمات آنان واگذار شده است (ملک سعیدی و کشاورز، 2019). کشاورزان در سطح مزرعه با اکوسیستم طبیعی تعامل مستقیم دارند (جاکسون[22] و همکاران، 2010) آن‏ها می‏توانند به حفظ منابع ژنتیکی در زمین‏های کشاورزی خود و مناطق اطراف کمک کنند (گویلم[23] و همکاران، 2015). با توجه به تاثیر بسیار زیاد زمین‏های کشاورزی بر تنوع زیستی، رفتار و تصمیم‏گیری کشاورزان در خصوص مسائل حفاظتی و پایداری تاثیر فوق‏العاده‏ای بر تنوع زیستی دارد (لوخورست[24] و همکاران، 2011: استوکلی[25] و همکاران، 2017). محققان اذعان می‏کنند که اگر قرار است که کاهش تنوع زیستی متوقف شود، تنوع زیستی باید به عنوان یک کالای عمومی در نظر گرفته شود و این دیدگاه باید در سیاست‏های کلان کشاورزی ادغام شود (راندس[26] و همکاران، 2010). تشویق کشاورزان به حفظ و ارتقای تنوع زیستی اغلب از طریق طرح‏های کشاورزی و محیط‏زیستی که پاداش‏های مالی برای ارتقای تنوع زیستی ارایه می‏کنند به دست می‏آید (بورتون[27] و پاراگاواوا[28]، 20100). با این حال قصد کشاورزان به حفظ تنوع زیستی در مزرعه به تعداد زیادی از عوامل بستگی دارد (هرزون[29] و میک[30]، 2007: آهنستورن[31] و همکاران، 2008).

در ایران نیز در حال حاضر 5/16 میلیون هکتار از اراضی ایران برای تولید محصولات کشاورزی استفاده می‏شود (مرکز آمار ایران، 2013) این کشور یکی از کشورهای اصلی خاورمیانه که نیاز به جفاظت از تنوع زیستی بیش از همه احساس می‏شود (ملک سعیدی و کشاورز، 2019: فراشی و همکاران، 2017) زیرا در میان کشورهای آسیایی ایران دارای بالاترین مقدار فرسایش خاک است و بیش از 94 درصد از زمین‏های کشاورزی ایران دچار تباهی خاک هستند (فائو، 2017). بخش وسیعی از ایران نیز کویرها در برگرفته‏اند و خاک آن از پوشش مناسبی برخوردار نیست، به‏گونه‏ای که میزان فرسایش خاک در ایران سالانه به 6/16 تن در هکتار می‏رسد و این روند صعود است (عطایی و همکاران، 2021). مساحت جنگل‌های ایران در طول 50 سال اخیر، از ۴/۱۸ میلیون هکتار به ۱۱ میلیون هکتار کاهش یافته است و آنچه هم باقی مانده در وضعی نامناسب قرار دارد (سواری و همکاران، 2022). علاوه بر این،  بررسی‌های به عمل آمده روی فلور ایران از دیدگاه حفاظتی نشان می‌دهد که 9/3 درصد از کل گونه‌های آسیب‌پذیر و در معرض انقراض یک‌ساله هستند. 49 گونه درختچه‌ای یا بوته‌ای و 7 گونه درختی ایران در طبقه آسیب‌پذیر قرار می‌گیرند، 71 درصد گونه‌های در معرض انقراض، چندساله علفی هستند. از دیدگاه حفاظت ملی، 69/18 درصد از گونه‌های پرنده، 09/6 درصد از گونه‌های پستانداران و 15/5 درصد از گونه‌های خزندگان موجود در ایران جزء گونه‌های حمایت‌شده و حفاظت‌شده و درصد بالایی از پستانداران در معرض خطر انقراض هستند. باتوجه به اینکه اطلاعات اندکی از وضعیت حفاظتی گونه‌ها در ایران موجود است از این رو پیش‌بینی می‌شود شمار گونه‌های در خطر انقراض و گونه‌هایی که نیاز به حمایت دارند، بیشتر باشد (ذوکایی، 2015). بنایراین، با توجه به اهمیت بخش کشاورزی در حفاظت از تنوع زیستی بررسی عوامل تاثیر بر رفتار کشاورزان می‏تواند از اهمیت بالایی برخوردار باشد.