عوامل موثر بر بکارگیری عملیات کشاورزی حفاظتی در میان کشاورزان شهرستان بهبهان

کشاورزی مدرن دستاوردهای بزرگی در زمینه افزایش مواد غذایی، افزایش بهره‏وری منابع تولید و بهبود سطح زندگی داشته است. به عقیده بسیاری از صاحب نظران نقش آن در تامین رفاه و امنیت غذایی جوامع قابل انکار نیست لیکن، به دلیل اتکای بی‏رویه بر نهاده‏های خارجی به ویژه کودها و سموم شیمیایی، ماشین‏آلات کشاورزی و بهره‏برداری بی‏رویه‏ای اثرات مخربی را بر محیط زیست وارد ساخته است (سواری و همکاران، 1398).

توسعه پایدار هدف آرمانی کلیه جوامع است، اصطلاح توسعه معطوف به ارتقای سطح و کیفیت زندگی افراد و بهبود رفاه جامعه است و پایداری آن اشاره به استمرار این فرآیند در طول نسل‏های بشر دارد (ریاحی و همکاران، 1395). کشاورزی به عنوان یک منبع مولد درآمد فرصت‏های زیادی برای اشتغال به وجود می‏آورد و سبب ارتقاء وضعیت اقتصادی و اجتماعی جوامع می‏گردد (Silva et al., 2011)، در واقع کشاورزی نقش بسزایی در توسعه اقتصادی کشورها (Vadivelu & Kiran, 2013) در سطح محلی و ملی ایفا می‏کند و در بیشتر کشورهای جهان، حمایت از آن یک موضوع بسیار مهم امنیتی به شمار می‏رود و توجه به توانمندی‏های این بخش نقش مهمی در رونق اقتصاد روستایی و توسعه روستاها خواهد داشت (Mokhtari Hesar et al., 2010). اما کشاورزی از جمله فعالیت‏هایی است که به‏واسطه آن انسان‏ها بیشترین تأثیر را بر محیط زیست دارند (Quintero-Angel et al., 2018). از جمله اثرات مخرب توسعه کشاورزی در میان جوامع روستایی به دلیل نبود مدیریت مناسب در این زمینه تخریب خاک بوده است (Dougill et al., 2016). در همین رابطه نظر به اهمیت بخش کشاورزی در توسعه جوامع و در کنار نگرانی‏های محیط زیستی از یک طرف و چالش‏های جهانی از جمله امنیت غذایی و رشد جمعیت از طرف دیگر، اقدامات گسترده برای پایداری خاک ضروری است (Zulfiqar & Thapa, 2017). در واقع خاک منبعی حیاتی برای تولید غذا، پوشاک و سایر ضروریات زندگی است امروزه در قرن بیست و یکم، تغییرات طبیعی خاک بسیار اندک است ولی دگرگونی‏های ناشی از فعالیت‏های انسان شدید و به طور عمده منفی و غیرقابل کنترل است (Urushadze  Tengizz, 2002). خاک یکی از مهمترین عناصر حیات و بکی از عوامل اصلی تولید در کشاورزی به شمار می‏رود. با افزایش جمعیت، فشار بر این عنصر به عنوان یکی از منابع تولید غذا، بیشتر شده است. این در حالی است که خاک در معرض فرسایش قرار دارد و سرعت فرسایش آن، بسیار بیشتر از سرعت تشکیل آن در طبیعت است. همچنین ایران از نظر فرسایش خاک در دنیا رتبه اول را دارد (Sadeghi & Cerda, 2015). در مجموع فرسایش خاک از دو جهت در روند توسعه پایدار ایجاد اختلال می‏کند. اول، ‌با ضعیف ساختن خاک‏های زراعی که منبع تولید برای معیشت روستایی هستند، دوم با ایجاد مشکلات اقلیمی و زیست‏محیطی که توان محیط‏زیست طبیعی و انسانی را بر هم می‏زند و تخریب زیرساخت‏ها را به دنبال دارد (قلیزاده مقدم و همکاران، 1397). فرسایش و تخریب یکی از اشکال دستکاری فرایندهای خاک به شمار می‏رود که عمدتاْ مفهوم از دست رفتن یا کاهش کارکردهای خاک یا بهره‏برداری از خاک است و به کاهش پتانسیل آن در ایجاد خدمات مورد نیاز اکوسیستم‏ها منجر می‏شود (کرانی و همکاران، 1393). دانشمندان باید بر روی توسعه و اجرای راه‏حل‏هایی در راستای کشاورزی حفاظتی به منظور تولید زیاد و پایدار محصولات کشاورزی با هدف حفظ و بهبود کیفیت خاک تمرکز داشته باشد (Banwart, 2011). کشاورزی حفاظتی یک رهیافت سه گانه برای کشاورزی می‏باشد که شامل حفظ پوشش دائمی روی سطح خاک با بقایای کشت‏های قبلی، عملیات روش‏های کاشت گیاه بدون شخم و خاکورزی برای کاهش اختلال و پراکندگی خاک، بکارگیری تناوب زراعی یا کشت تلفیقی محصول که چرخه آفات را قطع می‏کند و با ورود گونه‏های لگومینه تثبیت کننده نیتروژن به برگرداندن باروری و حاصلخیزی خاک کمک می‏کند و پتانسیل آن برای کاهش و سازگاری با اثرات تغییرات جوی نشان داده شده است (Shetto et al., 2007).

رویکرد اصلی این نوع کشاورزی این است که کود شیمیایی، علف‏کش‏ها و حشره‏کش‏ها تنها در صورت نیاز استفاده می‏شود و در مجموع تاکید بر بکارگیری روش‏های مکانیکی و طبیعی دارد. بر این اساس، عملیاتی نظیر مدیریت تلفیقی آفات، مدیریت تلفیقی علف‏های هرز و مدیریت تلفیقی حاصلحیزی خاک مورد توجه است. از مزایای این روش کاهش فرسایش خاک، استفاده کارآمد از نهاده‏ها، ذخیره نیروی‏کار، انرژی فسیلی و هزینه‏های کل عملیات زراعی است که نتیجه آن افزایش چشمگیر در تولید محصولات است (شعبانعلی فمی  و همکاران، 1387). در کل از مزایای کشاورزی حفاظتی می‏توان به بهبود شریط رشد محصولات، بالا بردن راندمان نهاده، کاهش ریسک، بهبود تغذیه و افزایش درآمد و بهبود معیشت کشاورزان اشاره کرد لذا برای بکارگیری عملیات کشاورزی حفاظتی در مزراع مختلف، تفاوت‏های بسیاری وجود دارد که در این رابطه ویژگی‏های کشاورزان و خانواده‏های آن‏ها از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر بکارگیری کشاورزی حفاظتی می‏باشند در پذیرش کشاورزی حفاظتی، تاکید زیادی بر روی میزان دانش و آگاهی کشاورزان نسبت به فرسایش خاک شده است (سواری و همکاران، 1398). 

کشاورزی حفاظتی رهیافتی جدید در زمینه توسعه پایدار در بخش کشاورزی است (Farooq et al., 2015). عملیات کشاورزی حفاظتی شامل پوشش دائمی خاک با بقایای گیاهی، تناوب زراعی و مدیریت علف‏های هرز است (Friedrich et al., 2012) که در بلندمدت منجر به حاصلخیزی پایدار خاک می‏شود (لطیفی و همکاران، 1396). در کل از مزایای کشاورزی حفاظتی می‏توان به بهبود شریط رشد محصولات، افزایش بهره‏وری نهاده‏ها، کاهش ریسک، بهبود تغذیه و افزایش درآمد و بهبود معیشت کشاورزان اشاره کرد (Benites et al., 2012). استفاده از عملیات بی‏خاکورزی در راستای مدیریت و حفاظت خاک، برای افزایش تولید محصولات کشاورزی و حفظ کیفیت خاک در اراضی کشاورزی انجام شده است (Kahlon et al., 2013). خاک در اثر ویژگی‏های ذاتی و چگونگی مدیریت خاک حاکم بر آن تغییر می‏کند (Armenise et al., 2013). خاکورزی حفاظتی و مدیریت بقایای گیاهی یکی از روش‏های موثر برای اصلاح خاک و مدیریت هر چه بهتر آب، مواد آلی و فراهمی عناصر غذایی می‏باشد (Glab & Kulig, 2008).

کشاورزی حفاظتی به عنوان یک رهیافت برای مدیریت اکوسیستم‏های زراعی، بهبود و پایداری بهره‏وری، افزایش منافع، امنیت غذایی حفظ و افزایش بستر منابع و محیط زیست، و به سه اصل پایه استناد می‏کند 1) حداقل دست‏خوردگی خاک یا اگر ممکن باشد کاشت بدون خاکورزی و شخم 2) پوشش خاک به طور دائمی حفظ شود 3) استفاده از تناوب محصول یا ادغام محصول (Lugandu, 2012). برای بکارگیری عملیات کشاورزی حفاظتی در مزراع مختلف، تفاوت‏های بسیاری وجود دارد که در این رابطه ویژگی‏های کشاورزان و خانواده‏های آن‏ها از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر بکارگیری عملیات خاکورزی می‏باشند در پذیرش مدیریت پایدار خاک، تاکید زیادی بر میزان دانش و آگاهی کشاورزان نسبت به فرسایش خاک شده است (Knowler & Bradshaw, 2007). لذا پذیرش عملیات خاکورزی حفاظتی نیازمند تلاش در جهت بهبود نگرش بهره‏برداران و تغییر فکر آنان است (Giller et al., 2009). لذا مانع اصلی عملیات کشاورزی حفاظتی متقاعد کردن کشاورزان نسبت به این موضوع است که حتی با کاهش خاکورزی و یا بدون خاکورزی می‏توان کشت موفقی داشت (Hobbs et al., 2008). کشاورزان برای پذیرش الگوی کشاورزی حفاظتی نیاز به اطلاعات، تجهیزات پیشرفته تخصصی، حمایت‏های فنی و آموزشی و اعتبارات دارند تجربه برخی از کشورها مانند برزیل نشان داده است که تنها در صورتی عملیات مدیریت پایدار خاک بکارگرفته می‏شود که کشاورزان در این زمینه نقش اساسی ایفا نموده و هدایت و رهبری بومی‏سازی و پذیرش این فنآوری‏ را بر عهده بگیرند، در حالی که ارایه توصیه‏های ترویجی به تنهایی نمی‏تواند تضمین کننده بکارگیری این عملیات باشد، از سوی دیگر به دلیل ضعف و فقر نسبی کشاورزان، سازماندهی آن‏ها در قالب گروه‏ها و تشکل‏ها می‏تواند در این زمینه اقدامی موثر باشد (Benites et al., 2012). لذا در راستای این مهم پژوهش حاضر با هدف عوامل تاثرگذار بر بکارگیری کشاورزی حفاظتی انجام شد.