تحلیل ارتباط بین تولید و آلودگی در بخش کشاورزی ایران با استفاده از شاخص جداسازی

افزایش انتشار گازهای گلخانه­ای ناشی از فعالیت‌های انسان دلیل اصلی وقوع تغییرات جهانی اقلیم محسوب می‌شود که این مسئله رفاه جوامع انسانی و اکوسیستم­ها را با تهدید جدی مواجه کرده است (پانل بین دولتی تغییر اقلیم[1]، 2014). تولیدات کشاورزی پس از بخش انرژی با انتشار گازهای گلخانه‌ای بیشترین تأثیر را بر محیط‌زیست دارند. انتشار خالص گازهای گلخانه‌ای از کشاورزی، جنگل و دیگر کاربردهای زمین در سال 2010، 24 درصد محاسبه شده است؛ در حالی‌که میزان این انتشار برای بخش‌های انرژی و صنعت به ترتیب 35 و 21 درصد گزارش شده است (بونت و همکاران[2]، 2018). بر اساس گزارش بانک جهانی در سال 2018، حدود 20 درصد از انتشار دی­اکسید کربن در سطح جهانی ناشی از شیوه­های تولید کشاورزی است (بانک جهانی، 2018).

در سال‌های اخیر محاسبه انتشار کربن ناشی از زمین‌های کشاورزی (CEALU)[3] و کشف عوامل مؤثر بر تغییرات CEALU مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است (جو و هیو[4]، 2020). اکثر تحقیقات موجود در این زمینه برای کشور چین انجام شده است که در این رابطه می­توان به مطالعات لو و همکاران[5] (2018)، ژانگ و همکاران[6] (2018)، شیانگ و همکاران[7] (2019) و چن و همکاران[8] (2019) اشاره کرد.

نتایج مطالعات مختلف نشان داده است که رشد تولیدات کشاورزی منجر به افزایش تدریجی انتشار کربن شده است (زیو و لین[9]، 2017). بر این اساس ارتباط بین CEALU و رشد اقتصادی کشاورزی بایستی مورد توجه جدی قرار بگیرد (جو و هیو، 2020؛ لی و همکاران[10]، 2019). نهاد OECD در سال 2002 مفهوم جداسازی[11] در رابطه با توسعه اقتصادی و آلودگی محیط­زیست را پیشنهاد داد (چن و همکارن، 2017). شاخص جداسازی به این معنی است که تغییرات رشد اقتصادی و آلودگی محیط­زیست نباید همزمان باشد (تاپیو[12]، 2005).

 در حال حاضر از روش‌های جداسازی برای ارزیابی رابطه بین انتشار کربن و رشد اقتصادی استفاده می‌شود (وئی و همکاران[13]، 2019؛ وانگ و ژانگ[14]، 2020؛ ما و کای[15]، 2019). در واقع، بیشتر تحقیقات در مورد شاخص جداسازی به ارتباط بین رشد اقتصادی، انتشار کربن، مصرف انرژی و دیگر عوامل پرداخته­اند (جیانگ و همکاران[16]، 2016). به طور کلی، از شاخص جداسازی به طور گسترده‌ای برای بررسی ارتباط بین اقتصاد و اکولوژیک در صنعت، گردشگری، تولید، صنایع پیشرفته استفاده می­شود. با این حال علیرغم بالا بودن سهم بخش کشاورزی در انتشار آلودگی و مناسب بودن این روش برای ارزیابی رابطه بین رشد اقتصاد کشاورزی و آلودگی­های این صنعت، مطالعات اندکی در این زمینه وجود دارد (لی و همکاران، 2019). علاوه بر این، در مطالعات گذشته به طور کلی انتشار دی­اکسید کربن به عنوان معیار آلودگی محیط­زیستی در نظر گرفته است. اما در نظر گرفتن شاخص­های کشاورزی مرتبط با آلودگی مانند سموم دفع آفات و مصرف کود شیمیایی با بهره‌وری کشاورزی دارند.

این در حالی است که رشد سریع تولیدات کشاورزی در ایران منجر به مصرف زیاد منابع و انتشار بالای کربن شده است. کود و آفت‌کش­های شیمیایی به عنوان یک مؤلفه اصلی برای کشاورزی ایران شناخته می­شوند و نقش مهمی در حفظ بهره­وری کشاورزی دارند. اما نگرانی از اثرات این نهاده‌های شیمیایی بر سلامت و محیطزیست در ایران در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده است (عبدالله‌زاده و همکاران، 1395).

با توجه به مطالب بیان شده، در مطالعه حاضر با استفاده از داده‌های تولید کشاورزی و مصرف نهاده‌های شیمیایی به عنوان شاخص آلودگی، ارتباط بین رشد تولید کشاورزی و آلودگی ناشی از فرایند تولید در این بخش در ایران ارزیابی شده است. برای دستیابی به این هدف از شاخص جداسازی استفاده شده است. در این مطالعه از متغیرهای سرانه ارزش تولید ناخالص کشاورزی، مصرف کودشیمیایی و سموم دفع آفات برای محاسبه شاخص جداسازی استفاده خواهد شد.

2- ضرورت تحقیق و سابقه علمی طرح و پژوهش‌های انجام شده  

در کشاورزی مدرن افزایش بهره­وری تولید به شدت به مصرف بالای کود و سموم شیمایی وابسته است که به افزایش نگرانی­ در مورد محیط­زیست و سلامت انسان‌ها منجر شده است (ژانگ و همکاران، 2019). در واقع، اقدامات انجام شده برای افزایش تولید محصولات کشاورزی منجر به استفاده بیش از حد از نهاده­های شیمیایی همچون کودهای شیمیایی و سموم شیمیایی شده است (هوانگ و همکاران[17]، 2018). در طی سال‌های گذشته تولید محصولات زراعی وابستگی شدیدی به مصرف کودهای شیمیایی پیدا کرده است به طوری که هم اکنون ضریب همبستگی مصرف کودهای شیمیایی و تولید محصولات کشاورزی در جهان برابر 9/0 است (هفر[18]، 2009). این در حالی است که آلودگی‌های ناشی از مصرف کود شیمیایی و سموم دفع آفات ضمن آلودگی شدید مزارع منجر به بدتر شدن وضعیت نیتروژن و فسفر و ورود سایر آلاینده‌های آلی یا معدنی به آب‌های سطحی و زیرزمینی شده است که این فرایند سلامت محیط و انسان را به خطر می­اندازد (دو و همکارن[19]، 2016؛ لیو[20]، 2008). ادامه این شرایط با تخریب محیط­زیست می­تواند توسعه اقتصادی را محدود کند (لی و همکاران، 2020).

نتایج پایش­های سازمان غذا و دارو نشان می­دهد که حداقل در 10 منطقه ایران میـزان باقیمانـده کودها و سـموم شـیمیایی در بسیاری از محصولات کشاورزی (سیب‌زمینی، پیـاز، کاهـو، خیـار، گوجه فرنگی، سیب درختـی و برنج) بیـش از حد مجاز است (خسروی و توحیدفر، 1395). بی‌توجهـی بـه اصـول مصـرف بهینـه کودهـا و سـموم شـیمیایی در مـزارع و بقایـای خطرنـاک ایـن مـواد در محصولات کشـاورزی باعث شـده اسـت تـا در سـال ۲۰۰۷ سـازمان بهداشـت جهانـی در بیـن ۱۸۰ کشـور جهـان رتبـه ۱۲۳ را بـه ایران اختصاص دهد (مجردی و همکاران، 1393). علاوه بر این، مطابق توافق‌نامه پاریس، ایران متعهد شده است که تا سال 2030 انتشار گازهای گلخانه‌ای را نسبت به سال 2010 به میزان 4 درصد کاهش دهد (کنوانسیون پیمان‌نامه سازمان ملل در تغییر اقلیم[21]، 2015). در واقع کاهش CEALU همزمان با حفظ رشد اقتصادی می­تواند چالشی جدی برای ایران باشد. به عبارتی کشور با چالش تعادل رشد تولید در بخش کشاورزی و CEALU روبرو است. بر این اساس، ارزیابی ارتباط بین رشد تولید و آلودگی در بخش کشاورزی و ارائه راه­حل برای جداسازی CEALU از رشد اقتصادی تأثیر بسزایی در توسعه پایدار کشاورزی دارد.

کیو (چیو و همکاران[22]، 2018)، معتقد است که به منظور توسعه هماهنگ اقتصاد و محیط­زیست می­بایستی رشد اقتصادی و منابع محیط­زیست را جداسازی کرد. ژانگ و همکاران[23] (2016) و ژونگ و همکاران[24] (2012) با استفاده از شاخص جداسازی ارتباط بین رشد اقتصادی و مصرف منابع و انرژی را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که کشور چین در فرایند توسعه گذشته هزینه­های زیست محیطی زیادی پرداخت کرده است. بنابراین، صرفه‌جویی در انرژی و کاهش انتشار می­بایستی در اولویت اصلی این کشور قرار بگیرد. شاخص جداسازی در تجزیه و تحلیل رشد اقتصادی و پایداری نیز مورد استفاده قرار گرفته است. لونگ و وانگ[25] (2017) با کاربرد این شاخص بیان کردند که مصرف منابع و آلودگی محیط­زیست ناشی از رشد اقتصادی، کاهش سطح رفاه جامعه را در چین به دنبال خواهد داشت. ژونگ و همکاران (2000) با استفاده از شاخص جداسازی به جداسازی ارتباط بین مصرف انرژی و رشد اقتصادی در چین پرداخته و با استفاده از عوامل تأثیرگذار بر مصرف انرژی، حالت‌های جداسازی را برای سال‌های مورد مطالعه تعیین کرده و با تحلیل دلایل بروز این حالت‌ها، توصیه­های سیاستی را در این زمینه ارائه دادند. دفریتاس و کانکو[26] (2011) نیز با جداسازی بین نرخ رشد فعالیت‌های اقتصادی و انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشور برزیل علل اصلی افزایش آلودگی را مورد بررسی قرار دادند. آن‌ها بیان کردند که چندین دوره جداسازی در برزیل مشاهده شده و بیشترین اندازه جاسازی در سال 2009 رخ داده است.

هاشمی و آماده (1398) با استفاده از شاخص جداسازی حالت­های مختلف این شاخص را برای مصرف انرژی در دو بخش صنعت و حمل و نقل مشخص کردند. علی­زاده (1395) نیز ارتباط بین انتشار دی­اکسید کربن و رشد اقتصادی در زیربخش­های صنعتی ایران را با استفاده از شاخص آزادسازی مورد بررسی قرار دادند. نتایج نشان داد در سال­های 1388 و 1389 جداسازی قوی در این زیربخش­ها وجود دارد.

به طور کلی، علیرغم مناسب بودن روش شاخص جداسازی برای ارزیابی رابطه بین رشد تولیدات بخش کشاورزی و آلودگی­های موجود، مطالعات اندکی در این زمینه وجود دارد. در رابطه با محاسبه شاخص جداسازی در بخش کشاورزی ایران نیز مطالعه‌ای یافت نشده است.