ارزیابی فعالیت ضدمیکروبی و برهمکنش عصاره¬های برگ سدر (Ziziphus spina-christi) و لور (Ficus religiosa) در شرایط برون¬تنی و اثر سایتوتوکسیک آن¬ بر رده سلولی HT29

با وجود پیشرفت­های فراوان در علم پزشکی و افزایش سطح بهداشت در دنیا، آمار افراد مبتلا به مسمومیت و بیماری­های با منشا غذایی همچنان در سطح نگران کننده­ای قرار داشته و همواره به­عنوان یکی از مشکلات جهانی مطرح می­شود (غلامی و همکاران، 2017). استفاده از مواد شیمیایی و نگهدارنده­های سنتتیک از گذشته تا به حال به­عنوان یک راه حل، برای کنترل و نابودی عوامل بیماری­زا محصولات غذایی مطرح بوده و مورد استفاده قرار می­گیرد (پاجوهی و همکاران، 2010). امروزه با افزایش آگاهی مصرف کنندگان به اثرات و عوارض نامطلوب این مواد همانند حذف بار میکروبی مفید بدن، خطر سرطان­زایی و سمیت، ایجاد مقاومت در باکتری­ها و ظهور سویه­های جدید اقبال عمومی به این دسته از مواد کاهش یافته است. با توجه به عوارض ذکر شده در بالا، نیاز به منابع و جایگزین­های طبیعی که از سویی دارای اثر ضدمیکروبی مناسب بوده و از سوی دیگر فاقد عوارض جانبی باشند بیش از گذشته احساس می­شود (محمودی و همکاران، 2011).

گیاهان دارویی از جمله منابع طبیعی هستند که به اثر ضدمیکروبی آن­ها در بسیاری از  پژوهش­های گذشته اشاره شده است. این ترکیب­ها با مکانیسم­های متفاوتی نسبت به آنتی­بیوتیک­ها بر میکروارگانیسم­ها موثرند که این امر سبب افزایش دامنه­ی فعالیت بیولوژیکی آن­ها نیز می­شود (عزیزی تبریززاد و همکاران، 2019). ویژگی ضدمیکروبی گیاهان بر اثر سنتز متابولیت­های ثانویه مانند اسانس­ها است (تیموری و همکاران، 2018). اسانس­ها ترکیبات معطر و فرار هستند که در گیاه نقش حفاظتی دارند. این ترکیبات اغلب بر دیواره سلولی میکروارگانیسم­ها اثر کرده و با داشتن ماهیت آبگریز و روغنی خود باعث نفوذ در ساختار غشا می­شوند. در پی این امر خروج یون­ها، تغییرات فشار اسمزی سلول و در نهایت مرگ میگروارگانیسم رخ می­دهد.

رادیکال آزاد، به اتم یا مولکولی که دارای مولکول‌ها یا اتم‌هایی حاوی الکترون جفت‌نشده در لایه­ی الکترونی هستند گفته می­شود. این ترکیبات به دلیل ناقص بودن لایه آخر الکترونی خود میل ترکیبی بالایی از خود نشان می­دهند و پیوسته به بیومولکول­های طبیعی بدن نظیر اسیدنوکلئیک­، پروتئین­ و اسیدهای آمینه حمله کرده و موجب اختلال در عمکلرد آن­ها می­شوند (زربان و همکاران، 1383). فعالیت رادیکال­های آزاد و محصولات حاصل از اکسیداسیون آن­ها موجب آثار نامطلوب حسی و تغذیه­ای مانند ایجاد بد طعمی، نابودی ویتامین­ها و تخریب اسیدهای چرب ضروری می­گردند. این ترکیبات با تولید ترکیبات سمی و آسیب به ماده ژنتیک سلولی، سبب بیماری­های قلبی و عروقی و انواع سرطان­ها نیز می­شوند (کامکار و همکاران،1390). آنتی­اکسیدان­ها ترکیباتی هستند که با جذب رادیکال­های آزاد به خود موجب کند کردن سرعت اکسیداسیون و یا حذف آن­ها شده و به این ترتیب بدن را از آثار نامطلوب رادیکال­های آزاد حفظ می­کنند (اخباری و همکاران، 1394). ترکیبات آنتی­اکسیدانی به طور طبیعی در بدن افراد وجود دارند و باعث حفظ فشار اکسیداتیو می­شوند، به این صورت که همواره میان تولید رادیکال­های آزاد و عملکرد ترکیبات آنتی­اکسیدانی تعادل برقرار است (کامکار، 1388). در بسیاری از موارد به دلیل افزایش تولید رادیکال­های آزاد و یا اختلال در عملکرد ترکیبات آنتی­اکسیدانی این تعادل برهم خورده، لذا نیاز است تا از مواد غذایی به عنوان منبع تامین ترکیبات آنتی­اکسیدانی استفاده شود (زربان و همکاران، 1383). آنتی­اکسیدان­ها به دو صورت سنتزی و طبیعی در دسترس هستند (شهسواری و همکاران، 1387). در صنعت غذا از آنتی­اکسیدان­های سنتزی مانند BHA[1] و BHT[2]  به­عنوان نگهدارنده جهت افزایش عمر نگهداری مواد غذایی و جلوگیری از آثار نامطلوب اکسیداسیون استفاده می­شود (برزگر و همکاران، 1397 و اخباری و همکاران، 1394). امروزه با پیشرفت علم و انجام پژوهش­های جدید در ایمن و بی­خطر بودن استفاده از آنتی­اکسیدان­های سنتزی تردیدهایی ایجاد شده و اقبال عمومی به مواد طبیعی و گیاهی که در کنار داشتن آثار آنتی­اکسیدانی قوی فاقد عوارض جانبی باشند بیش از ترکیباتی سنتزی شده است (بهنام و همکاران، 1392).

گیاهان دارویی از جمله موادی هستند که مصرف آن­ها در بسیاری از جوامع به خصوص در کشور ایران به دلیل ویژگی­های دارویی، ایجاد خاصیت نگهدارندگی مطلوب در موادغذایی و ایجاد عطر و طعم مناسب رواج یافته است. می­توان گفت که تقریبا تمامی روغن­های ضروری استخراج شده از گیاهان دارویی توانایی مهار رادیکال­های آزاد را دارند، لذا مطالعه جهت یافتن گیاهان با بیش­ترین اثر آنتی­اکسیدانی امری ضروری محسوب می­شود (کامکار و همکاران،1390). این ترکیات به صورت متابولیت­های ثانویه در گیاهان تولید شده و شامل موادی مانند فلاونوئید، تانن و آنتوسیانین­ها می­شوند (طباطبایی یزدی و همکاران، 1397). در بسیاری از پژوهش­های پیشین بیان شده است که فعالیت آنتی­اکسیدانی گیاهان دارویی رابطه معنی­داری با میزان ترکیبات فنلی گیاهان دارد. میزان این ترکیات به عوامل گوناگونی مانند شرایط محیطی، جنس و گونه گیاه و شرایط رشد و برداشت بستگی دارد (کامکار، 1388). ترکیبات فنلی با داشتن قابلیت احیاکنندگی و شلاته کنندگی خود مانع اثر نامطلوب رادیکال­های آزاد بر بافت ماده غذایی و بدن انسان می­شوند و بدین صورت آثار نامطلوب اکسیداسیون را کاهش می­دهند (مولودی و همکاران، 1397).

یکی از عوارضی که مصرف مواد غذایی ناسالم در بدن ایجاد می­کنند سرطان است. لذا این مسئله ایجاب می­کند تا تمام مواد غذایی از لحاظ عدم سمیت و ایمنی مورد ارزیابی قرار گیرند. سرطان کولون به تکثیر بیش از حد سلول­های روده بزرگ گفته می­شود و درمان آن با وجود متاستازهای فراوان مشکل است (نصیری و همکاران، 1396). این نوع سرطان سومین سرطان رایج در دنیا است (یونسی و همکاران، 1396). برای درمان سرطان کولون از روش­هایی مانند جراحی، شیمی درمانی و پرتو درمانی استفاده می­کنند که اثر بخشی آن­ها قابل ملاحضه نبوده و عوارض جانبی مانند نابودی سلول­های سالم را نیز به همراه دارند (خلیلی و همکاران، 1395). در پژوهش­های اخیر به نقش ترکیبات دارویی با منشاء گیاهی مانند اسانس­ها که فاقد عوارض جانبی هستند اشاره شده است (پیروزمند و همکاران، 1397).