تعیین فعالیت آنتی اکسیدانی و اثر ضدقارچی انجیر بنگالی (Ficus benghalensis) و مور تلخ (Salvia mirzayanii) بر کپک های عامل فساد و پوسیدگی پس از برداشت میوه سیب و پرتقال

مرکبات یکی از محصولات میوه در جهان است که از اهمیت اقتصادی بالایی برخوردار است و تولید سالانه آن در سراسر جهان در سال 2010 بیش از 123 میلیون تن برآورد شده است. آنها بالاترین ارزش محصول میوه را در تجارت بین‌المللی دارند. از میان گونه‌های رایج کشت شده، پرتقال (Citrus sinensis) بخش عمده‌ای از تولید مرکبات را تشکیل می‌دهد و تقریباً 55 درصد از تولید مرکبات جهانی را بخود اختصاص می‌دهد [1].

پذیرش پرتقال در تجارت بین‌الملل علیرغم فسادپذیری بالا، ممکن است به دلیل ارزش غذایی و درمانی بالای آن باشد. پرتقال حاوی میزان بالای ویتامین C، مقدار قابل‌توجهی ویتامین A، فولات و فیبر است که در تحریک عملکرد گلبول‌های سفید خون در سیستم ایمنی، تشکیل استخوان، سلامت چشم، تولید DNA، کاهش خطر بیماری‌های قلبی-عروقی و غیره نقش دارند [2, 3].

سیب یک محصول تجاری مهم در سراسر جهان است. حدود پنج میلیون هکتار زمین در سراسر جهان در سال 2017 به این محصول اختصاص یافته است که تولید تخمینی آن 83 میلیون تن است. بیشتر میوه‌ها به صورت تازه مصرف می‌شوند، اما درصد بالایی از آن به چندین صنعت اختصاص دارد که عمده‌ترین آن کنسانتره آب سیب است [4, 5].

سیب بسیار حساس به آلودگی قارچی است که می‌تواند در مراحل مختلف رخ دهد. این آلودگی می‌تواند در مرحله قبل از برداشت اتفاق بیفتد و درخت را در باغ تحت تأثیر قرار دهد. اما شدیدترین بیماری‌هایی که منجر به فساد میوه می‌شود، در مراحل پس از برداشت رخ می‌دهد. بیماری‌های قارچی پس از برداشت مسئول ضررهای اقتصادی قابل‌توجهی در تولید سیب هستند که در کشورهای در حال توسعه در محدوده 30 تا 40 درصد تخمین زده می‌شود که در شدیدترین موارد به 60 درصد می‌رسد [6, 7].

چندین پاتوژن قارچی به‌عنوان عوامل بیماری‌های سیب شناسایی شده‌اند. پنی­سیلیوم اکسپانسیوم[1] عامل پوسیدگی آبی یا کپک آبی، یکی از شایع‌ترین موارد گزارش شده است. سایر موارد رایج عبارت‌اند از بوتریتیس سینه‏را[2] (پوسیدگی خاکستری)، مونیلینیا فروکتیجنا[3] و دیگر گونه‌های مونیلینیا (پوسیدگی قهوه‌ای)، گونه‌های کولتوتریکوم[4] (پوسیدگی تلخ)، گونه‌های موکور[5] و ریزوپوس[6]. این پاتوژن های فرصت‌طلب می‌توانند میوه را هم در مرحله قبل و هم در مرحله پس از برداشت آلوده کنند [5].

در طول نگهداری، کیفیت میوه‌ها کاهش می‌یابد و در نتیجه طعم‌های غیرمنتظره، نرم شدن سطح بیرونی، قهوه‌ای شدن، از دست دادن آب و تجزیه بافت های سطحی ایجاد می‌شود. علاوه بر این، شرایط نگهداری نیز هجوم فلور قارچی و تولید مایکوتوکسین را تسهیل می‌کند، که یک مشکل عمده به‌ویژه بر خواص تغذیه‌ای میوه‌ها است. در نتیجه، تولید مایکوتوکسین تولید گونه‌های اکسیژن فعال را تقویت می‌کند که می‌تواند منجر به پراکسیداسیون لیپیدی و کوتاه‌تر شدن زمان ماندگاری میوه‌ها به همراه کاهش متعاقب پذیرش محصول توسط مصرف‌کننده گردد. علاوه بر ضرر تغذیه‌ای، آلودگی قارچی پس از برداشت ممکن است با افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و ذخیره‌سازی، ارزش بازاری میوه‌ها را از کاهش دهد [8].

نگهدارنده های مصنوعی یا ضدعفونی کننده‌های شیمیایی معمولاً برای مبارزه با فساد قارچی و آلودگی مایکوتوکسین میوه‌ها استفاده می‌شوند. ضدعفونی کننده‌های حاوی کلر و هیپوکلریت در کاهش تکثیر قارچ چندان مؤثر نیستند. بااین‌حال، استفاده بیش از حد آنها ممکن است باعث تحریک پوست، مشکلات تنفسی و گوارشی شود. علاوه بر این، ازن، پراکسی استیک اسید، اسیدهای آلی و سولفید هیدروژن قادر به دستیابی به حداکثر مهار نیستند و همچنین دارای عوارض جانبی و سمیت بالقوه هستند [9]. بنابراین نیاز به یافتن ترکیبات طبیعی که می‌توانند جایگزین ترکیبات مصنوعی شوند، پدید آمده است و محققان بر روی یافتن منابع ترکیباتی با فعالیت‌های بیولوژیکی که ایمن‌تر و دوستدار محیط‌زیست هستند متمرکز شده‌اند.

در همین راستا، اسانس‌ها و عصاره‌ها جایگزین خوبی هستند زیرا دارای خواص آنتی‌اکسیدانی و همچنین فعالیت ضد قارچی و ضد باکتریایی هستند، علاوه بر این، طبیعی بوده و توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده بعنوان ترکیبات ایمن شناخته شده‌اند. این ترکیبات می‌توانند در صنایع غذایی برای توسعه غذاهای عملکردی جدید مورد استفاده قرار گیرند و استفاده از آنها می‌تواند عمر نگهداری محصولات غذایی را بهبود ببخشد [10-12].

گیاه مور تلخ (Salvia mirzayanii) از خانواده Lamiaceae و بومی ایران است. از زمان‌های قدیم در تغذیه و درمان دارویی کاربردهای زیادی داشته است. خواص دارویی گیاه مور تلخ شامل فعالیت‌های ضد میکروبی، آنتی‌اکسیدانی، سیتوتوکسیک، ضد دیابت، ضد عفونی کننده و ضد سرطان است. همچنین مردم بومی منطقه برای درمان بیماری‌های التهابی، اسپاسم، معده درد و ناراحتی‌های گوارشی از این گیاه استفاده می‌کنند [13]. اسانس مور تلخ حاوی آلفا-ترپینیل استات، لینالیل استات، آلفا-کادینول، لینالول و آلفا-ترپینئول است و در این راستا، فعالیت ضدمیکروبی و آنتی‌اکسیدانی اسانس در مطالعات مختلف گزارش شده است [14, 15].

انجیر بنگالی (Ficus benghalensis)، از خانواده Moraceae، یک درخت مهم دارویی و پراکنده است که در مناطق مختلف هند یافت می‌شود. گونه‌های این خانواده دارای فعالیت ضد دیابتی، ضد التهابی، ضد توموری، ضد سرطانی، محافظ سلولی و ضد زخم، ضد درد، آنتی‌اکسیدان، کاهش چربی خون، ضد هیپرگلیسمی و تب بر هستند. ترکیبات فیتوشیمیایی انجیر بنگالی عبارت‌اند از روتین[7]، فریدلین[8]، تاراکسوسترول[9]، لوپئول[10]، بتا آمیرین[11] همراه با پسورالن[12]، برگاپتن[13] و بتا سیسترول[14]، کوئرستین-3-گالاکتوزید[15] [16]. مطالعات مختلف نشان می‌دهد که عصاره و اسانس انجیر بنگالی دارای فعالیت آنتی‌اکسیدانی و ضدمیکروبی در برابر میکروارگانیسم‌های پاتوژن می‌باشد [16].